Guanches

Os guanches son os primeiros habitantes co�ecidos das illas Canarias. Estes pobos, de orixe b�rber, viv�an no Neol�tico � chegada dos europeos durante a Idade media. A s�a cultura desapareceu, mais ten deixado algunhas trazas.

Introduci�n

O termo espa�ol guanche ser�a, segundo Juan N��ez de la Pe�a, unha deformaci�n de guanchinet, termo ind�xena equivalente a "home (Guan) de Tenerife (Chinet)". Stricto sensu, os guanches ser�an, pois, unicamente os aborixes da illa de Tenerife. O voc�bulo ser�a estendido logo ao conxunto das poboaci�ns ind�xenas do arquip�lago.

Os guanches, que desapareceron en tanto que pobo, a�nda que se te�en estudado momias e f�siles �seos, non hai d�bida de que constitu�an unha rama dos b�rberes, que poboaron, desde a alba dos tempos hist�ricos, o Norte do continente africano, desde Exipto ata o oc�ano Atl�ntico.

Plinio o Vello inf�rmanos de que, segundo Xuba II, rei de Mauritania, os cartaxineses ter�an visitado o arquip�lago comandados por Hannon, quen o atopar�a baleiro de humanos, mais constatar�an ru�nas de construci�ns importantes; pode deducirse que os guanches non ser�an os habitantes primixenios. A ausencia de pegadas dos musulm�ns entre as poboaci�ns que vivi�n nas illas no momento da chegada dos espa�ois, permite pensar que ser�an a avanzada m�is occidental da migraci�n b�rber cara ao Oeste, e que debeu ter lugar entre a �poca de Plinio e a conquista isl�mica do Norte de �frica.

A colonizaci�n b�rber das illas debeu ter lugar en vagas sucesivas, provocadas talvez pola desertizaci�n do S�hara e m�is pola presi�n migratoria posterior ante o avance do Imperio Romano, polo que varias tribos de etnia b�rber contribuir�an ao poboamento insular. Chegaron acompa�ados de animais dom�sticos (cabras, ovellas, porcos e cans) e introduciron o trigo, os ch�charos e a cebada, o que mudar�a por completo a fr�xil ecolox�a do arquip�lago, contribu�ndo � desertizaci�n das illas menores,

Un gran n�mero de guanches perecer�an na resistencia contra a conquista castel� ou por efectos das doenzas contaxiadas polas hostes peninsulares; moitos foron vendidos como escravos; outros foron cristianizados, acabando por mesturarse coas poboaci�ns que repoboaron as illas, ben europeos, ben escravos africanos que foran introducidos tam�n.

Lingua

Artigo principal: Lingua guanche.

Posu�mos testemu�os da s�a lingua, que con top�nimos e os nomes propios co�ecidos dalg�ns xefes, permiten relacionar o seu idioma con dialectos b�rberes. En varias illas descubr�aranse signos rupestres. Domingo Vandewalle, gobernador militar de La Palma foi o primeiro en reco�ecelos en 1752. Merc� � perseveranza dun sacerdote de La Palma, Aquilino Padran, alg�ns foran identificados na illa de El Hierro. En 1878, Ren� Verneau descubriu inscrici�ns do tipo libio orixinal no barranco de Los Balos. Todos estes ep�grafes, sen excepci�n, son de orixe numidia. Nas d�as illas de Tenerife e La Gomera, onde os guanches conservaron unha maior homoxeneidade �tnica, non foi encontrada ningunha inscrici�n.

Organizaci�n socio-pol�tica

Gruta de Belmaco, la Palma, en tempos habitaci�n guanche

A sociedade guanche era unha patriarcal e matrilineal. Estaba dividida en estratos definidos pola riqueza, especialmente avaliada en cabezas de gando. A organizaci�n social e pol�tica dos guanches era diferente dunha illa a outra. Nalgunhas estaban sometidos a unha autocracia hereditaria, noutras as autoridades eran elix�beis. Cada illa estaba dividida en territorios, rexidos por un r�gulo ou monarca, que era denominado mencey en Tenerife, ou guanarteme en Gran Canaria. En Gran Canaria o suicidio era algo honroso, e cando era entronizado un novo r�gulo, un dos s�bditos honr�bao de modo voluntario bot�ndose nun barranco. A estratificaci�n social era tam�n diferente en cada illa, e s� se co�ece claramente nos casos de Tenerife e de Gran Canaria, onde se pode resumir nas categor�as de nobres (con diversas categor�as dentro dela) e pobo. A pureza de sangue entre os nobres de maior rango era absoluta, e para chegar a ser mencey ti�a que demostrar dita pureza (s� consta un membro do pobo, Doramas, en Gran Canaria, que atinx�u ser guanarteme). Para o caso concreto de Tenerife, conforme a Juan N��ez de la Pe�a, distingu�anse tres grupos sociais:

Achimencey ou nobre
Achicaxna ou vil�n
Cichiciquio ou servidor soldado.

D�bese notar que os termos que identifican as distintas categor�as sociais son similares aos existentes na Europa da Baixa Idade Media. D�bese a que os cronistas extrapolaran a terminolox�a propia da organizaci�n social da Europa medieval para o caso insular.

En Tenerife, a totalidade das terras pertenc�an aos xefes, que as alugaban aos seus s�bditos. Posibelmente o mencey posu�a a propiedade da maior parte do gando. Tam�n se coida na posiblidade de que o mencey posu�se a propiedade das canteiras de extracci�n de materia prima para a produci�n l�tica.

A xustiza impart�ase en praza p�blica, ou Tagoror, por un grupo de not�beis, e segundo testemu�aran os cronistas europeos, era extremadamente duras.

Ach�ronse probas de infanticidio feminino. Nunhas illas dominaba a monogamia, mentres noutras hab�a poliandria en varias illas. Isto �ltimo interpr�tase como unha adaptaci�n cultural � escaseza de recursos, en forma de control de poboaci�n. Mais en todas as illas as mulleres eran respectadas, de xeito que todo golpe dado a unha dona por un home castig�base como un crime.

As diferenzas en organizaci�n entre as diversas illas eran o froito do illamento de cada unha das illas, carecendo de comunicaci�n entre elas, pois desco�ec�an as embarcaci�ns, como testemu�an as cr�nicas. Os guanches esqueceran a arte de navegar.

Divisi�n territorial

A illa de Tenerife estaba dividida en nove "reinos" ou menceyatos, gobernados por li�axes segmentarias. Eran os de Daute, Abona, Taoro, Adeje, Anaga, Icode, G��mar, Tegueste e Tacoronte. En Gran Canaria, en inicio, exist�an 10 guanartematos, pero un�ranse, pouco antes da conquista castel�, en torno a d�as grandes demarcaci�ns: G�ldar (Agaldad) e Telde. A illa de La Palma estaba dividida en 12 demarcaci�ns (Tagalgen, Tijarafe, Acer�, Aridane, Tihuya, Tamanca, Ahenguareme, Tigalate, Tedote, Tenagua, Adeyajamen e Tagaragre); a illa de La Gomera en 4 :(Agana, Mulagua, Orone e Hipalan); e a illa de Fuerteventura en 2: (Jand�a e Maxorata). Lanzarote e El Hierro carec�an de divisi�ns territoriais internas.
Por�n, c�mpre sinalar que no todas estas demarcaci�ns territoriais correspond�an a un mesmo tipo de organizaci�n pol�tico-social. As�, mientres que en illas como La Palma os chamados "reinos" corresponden a un tipo de formaci�n social pr�ximo � tribo, en Gran Canaria correspond�anse cun tipo de organizaci�n proto-estatal.

No momento da conquista calc�lase que hab�a entre 30.000 e 35.000 aborixes en Tenerife e entre 30.000 e 40.000 en Gran Canaria. A poboaci�n do arquip�lago enteiro acostuma avaliarse nuns 80.000 individuos.

Relixi�n

Os guanches ti�an os seus propios deuses, distintos en cada illa, ning�n com�n, a�nda que conceptualmente similares.

Na illa de El Hierro hab�a d�as divindades importantes: Eraorahan (home) e Moneiba (muller), deuses benignos; co�ecemos un outro deus, maligno, ao que pregaban en tempos de desesperaci�n, chamado Aranfaybo.
Na Gomera adoraban un deus creador, Orahan; e m�is un deus mal�fico, Hirguan, con aspecto de home peludo.
En La Palma cr�an en Abora, deus solar, e m�is nun deus maligno con forma de can la�do (Iruene). Tam�n se fac�an ofrendas a un roque, nomeado Idafe, localizado no interior de La Caldera de Taburiente -cant�n de Acer�-, para que non caera e con iso provocase a fin do mundo.
En Tenerife cr�an en Achaman (sin�nimo de "os ceos" ). Era un deus "bo", o deus da sorte e do ben�volo. Por outra banda estaba Guayota, o demo, que habitaba no interior de Echeide (o inferno), identificado co Teide. Magec (o sol), o termo mago, que os terratenentes castel�ns usaban despectivamente para designar os labradores guanches tras a conquista, debe a s�a orixe ao culto que lle rend�an ditos agricultores a fin de obter boas colleitas.
En Gran Canaria o deus superior denomin�base Acoran, mais exist�an moitos m�is deuses de menor importancia, e m�is elementos m�sticos tales como esp�ritos ancestrais, demos e xenios.
En Fuerteventura, adoraban a monta�a de Tindaya, onde se ofrec�an presentes. Tam�n se encontraron nesta monta�a unha serie de gravados rupestres, do tipo "podomorfos" (a xeito de pegadas de p�s humanos).

Modo de vida

Os guanches vest�an con peles de cabra ou roupas de fibras t�xtiles, das que se acharon restos nas tumbas de Gran Canaria. Aprezaban os adornos, como colares de madeira ou de cunchas, fabricados con diversidade de modelos. Utliizaban doas de cer�mica de formas variadas, lisas ou polidas, polo xeral negras ou vermellas. Pintaban o corpo. As pintaderas, certos obxectos de barro cocido, semellantes a selos, parece que s� serviran para a pintura corporal, utilizando varias cores.

Fabricaban cer�micas bastas, polo xeral sen decoraci�n, mais �s veces algo ornamentadas con axuda das u�as. As armas eran as mesmas que as dos pobos antigos do Sur de Europa. Utilizaban sobre todo o machado de pedra pu�da en Gran Canaria, e con maior frecuencia en Tenerife, o machado de pedra ou obsidiana tallada. Usaban ademais a lanza, a maza - esta �s veces gornecida de puntas de pedra - e a azagaia. Parece que tam�n co�ec�an o escudo.

Viv�an en cavernas naturais ou artificiais, sitas nas monta�as. Onde non hab�a covas ou non era pos�bel escavalas, constru�an casas de planta redonda, e, segundo testemu�an as cr�nicas dos conquistadores, ti�an fortificaci�ns rudimentarias.

A Conquista

Rendición dos reis guanches a Alonso Fernández de Lugo (Tenerife)

A conquista das illas comezou en 1402, coa expedición de Juan de Bethencourt e Gadifer de la Salle á illa de Lanzarote. Gadifer puido conquistar Lanzarote e Fuerteventura con facilidade, porque os aborixes, con aspecto de pasar fame e unha agricultura pobre, rendéronse.

Nas outras cinco illas resistiron. El Hierro e a súa poboación Bimbache foron os seguintes en caer, logo La Gomera, La Palma, Gran Canaria e case 100 anos despois, Tenerife.

Tenerife opuxo unha maior resistencia contra os invasores casteláns. Na Primeira Batalla de El Acentejo, denominada La Matanza, guanches pobremente armados, con apenas bastóns, fixeron unha emboscada nun val matando numerosos peninsulares.

Só unha quinta parte sobreviviu, incluíndo o xefe da expedición, Alonso Fernández de Lugo. Lugo podería volver as illas, e aliarse a xentes do Sur da illa. Os Menceyatos ou provincias, que resistiron, enfrontáronse ás tropas castalás na Segunda Batalla de El Acentejo, coa derrota de Bencomo, Mencey de Taoro - o actual val de La Orotava - en 1496. Esta data pode considerarse a da incorporación defintiva das Canarias á coroa de Castela, aínda que a pacificación duraría catro anos máís.

Ao longo do século XVI a poboación indíxena foise extinguindo. Na década de 1530, o cronista Gonzalo Fernández de Oviedo falaba de que apenas quedaban guanches, e poucos anos despois, en 1541, un italiano, Girolamo Benzoni, visitante do arquipélago, indicou que os aborixes estaban nas últimas, na illa de La Palma só puido atopar un vello guanche, que estaba todo o día bébedo. A fins dese século, o cronista tinerfeño, frei Alonso de Espinosa, escribiu de que aínda quedaban na illa de Tenerife uns poucos nativos, mais todos eles eran mestizos.