Jump to content

Lingua Catalana

Nexus recensere
E Vicipaedia
Lingua Catalana (Català, Valencià)
IPA[ kə.tə'ɫa / ka.ta'ɫa /va.ɫen.si'a ]
Taxinomialingua Indoeuropaea e subfamilia Romanica
Locutores9 200 000
Sigla1 ca, 2 cat, 3 cat
Status publicus
OfficialisHispania, Andorra
PrivataGallia, Sardinia
Litterae—
ScripturaScriptura Latina
ProcuratioInstitut d'Estudis Catalans et
Acadèmia Valenciana de la Llengua
Familiae linguisticae coloribus Vicipaediae pictae
Familiae linguisticae coloribus Vicipaediae pictae
Familiae linguisticae coloribus Vicipaedicis pictae
Situs locutorum linguae Catalanae
Situs locutorum linguae Catalanae
Situs locutorum linguae Catalanae
Wikipedia
Wikipedia
Homo Catalane (dialecto Maioricana) loquens.
Arturus Mas, olim praeses Catalauniae, de essentia privata, essentia publica et lingua verba facit.

Lingua Catalana[1] vel Catalanica[2] (ipsa lingua català) est lingua Indoeuropaea Romanica, orta Medio Aevo ab Latina vulgari Romanorum, qui in parte orientali Pyrenaeorum montium consederant. Catalane loquuntur 9 200 000 hominum, quorum fere dimidio est patria lingua, in Catalaunia, in Insulis Baliaribus, in Andorra, in Finibus Aragoniae, in Rossilione, inque Sarda urbe Algario, et in Communitate Valentina inque Murciano pago Carche.[3] Quod in Valentia Murcianoque lingua Valentina (valencià) appellatur normaque alia regitur quam in ceteris terris, Catalana lingua pluricentrica habetur. Populi quoque parvi Catalane loquuntur totam per orbem, in quibus clarissimi sunt 200 000 loquentes in Argentina.[4] Regio propria linguae Catalanae comprehendit 68 730 km² et 13 529 127 hominum (2009),[5] in 1687 municipiis.

In aliis regionibus alius gradus iuris atque usus est Catalanae, cum nihil iuris publici habeat in Francia, sola ius habeat in Andorra, iusque communicetur in tribus communitatibus autonomis Hispanicis et partim in Algario, urbe Italiae. Secundum Institutum Statisticae Catalauniae anno 2008, Catalana erat secunda lingua in usu in Catalaunia, superata ab lingua Hispanica et linguae solitae statu[6] et linguae patriae[6] et linguae agnitae, quamquam Catalana magis utebantur quinque ex septem regionibus functoriis et 80 centesimae cunctorum incolarum Catalane loqui sciebant.[6] In illa tamen terra lingua Catalana est princeps in iuvenibus docendis, in re publica gerenda, et in nuntiis publicis, usumque eius augendi studio diligenter explorat Generalitas Catalauniae, nec nihil impendit linguae et in Catalaunia et alibi consulendo.[7]

Litterae Catalanae floruerunt primum in Aragonia mediaevali atque iterum in Hispania moderna exeunte saeculo XIX et ineunte XX.

Nomen

Etymologia

Nomen linguae a Catalunya, id est Catalaunia terra, tracta est, cum origo eius vocabuli ipsa sit in ambiguo. Maxime viget sententia pristinum nomen Gathiam Launiam fuisse ex vocabulo Gothia vel Gauthia ("Gothorum terra"). Nam principes populusque Catalanus ex Marchia Gothica orti sunt.[8][9]

Varietas nominum

Nomen Catalanae linguae Catalane scribitur català. Locutio autem est [kətəˈla] in orientalibus dialectis, [kataˈla] in occidentalibus. Ceterum, in Communitate Valentina et Carche solet vocari valencià [valensiˈa], [balensiˈa]. Quod vocabulum saepe in dialectos illis locis proprias usurpatur, sed etiam universae linguae Catalanae adhibetur.[10].[11][10] In Itala autem urbe Algario nomen linguae de iure est Algarensis. Alia quoque nomina proposita sunt ne intellegerentur quae quidam ex verbo "catalana" intellegunt, ut català-valencià-balear ("Catalana-Valentina-Balearis"), aut bacavès (ex initiorum nominum BAlearium Insularium, CAtalauniae, et Valentiae), aut catalunyès ("Catalauniensis", nomen nove fictum de nomine terrae).[12] Aliud quoque nomen, quo maiores usi sunt, est llemosí ("Lingua Lemovicina").

Historia

Homiliae Organyà (ex saeculo XII)
Reliquia Greuges de Guitard Isarn (ca. 1080–1095), unum ex primis scriptis paene integre Catalanis,[13][14] maius paene saeculo quam Homiliae Organyà.
Charta linguarum Europae partis occidentalis et australis
Corona Aragoniae anno 1443.

Medium Aevum

Saltem post saeculum II sunt indicia vocabulorum et locutionis propriorum in Hispania Tarraconensi et dissimilium ceterae Hispaniae.[15] Ibi ut alibi, mutatio Latinae vulgaris paulatim accidit, nec praecise determinari potest initium linguae Catalanae. Secundum Coromines credendum est maxima mutata saeculis VII et VIII facta esse, quamquam difficilis est fides rei, quod tantum lingua Latina artificiosa et a sermone vulgari distante scribebatur. Ex saeculo quidem VIII comites Catalani, fines suas in Musulmanos proferentes, linguam secum trahebant. Ante saeculum IX constat Catalana lingua ex Latina exstitisse in Tarraconensi et in utroque latere orientalium Pyrenaeorum. Haec impetum maiorem acceperunt ubi Comitatus Barcinonensis ab Imperio Carolingiorum anno 988 divisus est.[16]

Iam enim saeculo IX crebriusque X atque XI apparebant vocabula sententiaeve integrae in lingua Catalana inter scripta Latina, et scripta brevia plene Catalana, ut ius iurandum anni 1028 aut Greuges de Caboet ex annis 1080-1090.[17] In dimidio primo saeculo XII scripta est versio Fori Iudicum, cuius reliquia, servata in bibliotheca Abbatiae Montis Serrati, moderniore est sermone. Post annum 1150 sunt scripta plurima et exeunte saeculo XII apparent vetustissimae litterae artis curiosioris, id est Homiliae Organyà, liber tractatuum Christianorum. Tum linguae priscae Catalanae plurima communia cum ceteris linguis Gallo-Romanicis erant, praecipue cum prisca lingua Occitana, quacum continuum dialectorum efficiebat, quod paulatim divertebatur donec fere saeculo XIII linguae manifeste dissimiles exstiterant.[18]

Saeculis XI atque XII principes Catalani ad Hiberum fluvium fines proferebant, et saeculo XIII Regnum Valentiae, Murciam (quae in Hispanicam linguam saeculo XV transiit) atque Insulas Baliares ceperunt.[19] Urbi Algario in Sardinia Catalane loquentes saeculo XIV illati sunt.[20] Populus enim eius urbis ab imperio regis Petri Sollemnis medio anno 1354 defecit. Obsidione autem ac fame post dimidium fere annum expugnatus, expulsus est aut in servitutem redactus, urbsque colonis Catalanis ex commarcis Penedès et Campo Tarraconensi tradita.

In Medio Aevo inferiore, litteris Catalanis maxime florentibus, lingua aetatem auream habuit. Sunt inter auctores et opera eius temporis Raimundus Lullus (1232–1315), polymathes Maioricanus, historiae quae Quattuor Magnae Chronicae dicuntur (saeculis XIII et XIV), et schola poetica Valentina, cuius summus alumnus fuit Ausias Marchus (1397–1459). Saeculo XV urbs Valentia iam facta erat caput in rebus humanis Coronae Aragoniae et lingua Catalana in cuncto orbe Mediterraneo aderat. Hoc tempore Catalana, Cancellariae Regalis norma certa recta, fuit quod Costa Carreras "'magna lingua' Europae mediaevalis" vocat.[21] In publico usu quidem in Sicilia mansit usque ad saeculum XV, in Sardinia usque ad XVII.[22]

Primus liber typo mobili pressus in Hiberia fuit Catalanus, nomine Obres e trobes en lahors de la Verge Maria, anno 1474. Mutatio morum Medio Aevo in Renascentiam transeunte in clarissima fabula caballaria Tirant lo Blanc (1490), quam Martorell scripsit, sicut in operibus Metge videtur.[23]

Initia aetatis modernae

Decretum publicum quo lingua Catalana in Francia vetabatur.

Regnis Castellae et Aragoniae anno 1479 coniunctis, lingua Hispanica in honorem paulatim ascendebat[24] Catalanaque declinabat.[25][26] Urbani igitur et philologi homines facti sunt bilingues et litterae Catalanae auctoritate Hispanarum impelli coeperunt.[27]

Cum Tractatu Pyrenaeorum (1659) Hispania Franciae septentrionalem partem Catalauniae cessisset, Catalanae linguae eius terrae in dominium venerunt Francogallicae, quae anno 1700 facta est sola lingua publica regionis.[28][29]

Francia: saecula XVIII-XX

Si plus cognoscere vis, vide etiam Patois.

Parvo post res novas Francicas (1789), Res Publica Prima Francica vetuit in re publica et impedivit in aliis usibus linguas regionales Franciae, inter alias Catalanam, Alsatam, Britonicam, Occitanam, Flandricam, et Vasconicam.

Post coloniam Francicam Algerium anno 1830 constitutum, eo Catalane loquentes saepius commigraverunt, Hispanis Lucentinis circa Oranum, Algeriae Catalanis septentrionalibus et Minoricanis consedentibus, quorum omnium lingua appellata est patuet. Anno igitur 1911 circa 100 000 hominum Catalane loquebantur. Hi tamen, post Algerium anno 1962 liberum se professum, paene omnes in Catalauniam Septentrionalem (facti Pieds-Noirs) Lucentumve fugerunt.[30]

Hispania: saecula XVIII-XX

In Hispania occasus Catalanae in saeculum XVIII prolatus est. In bello de successione Hispanica Habsburgianis victis (1714), leges etiam illatae sunt, quae cum alios mores Aragoniae cohiberent, tum in scriptis forensibus linguam Hispanicam per totam Hispaniam postulabant.

XIX autem saeculo litterae Catalanae renatae sunt (Renaixença) et adhuc vigent.[31] Haec aetas iniit Oda in Patriam (scripsit Aribau, 1833), quam secuta sunt secundo dimidio saeculi XIX et initiis XX opera Verdaguer (poetica), Oller (fabulae realistae), et Guimerà (scaenica).[32] Saeculo XIX in regione Carche provinciae Murcianae Valentine loquentes iterum consederunt.[33] Catalana lingua normam orthographicam anno 1913 accepit; inde in Re Publica Hispanica Secunda (1931–1939) leges adversae paene omnes expeditae sunt iusque publicum Catalanae inditum.[34]

Catalaunia mansit pleraque unilinguis usque ad finem saeculi XIX, cum in ludos (ubi Hispanice docebatur) vulgus est inductum, secundum studium Universitatis Barcinonensis.[35] Qui Castellane loquentes in Catalauniam migrassent Catalanam, quod erat lingua communis, adhuc in decennio anni 1930 accipiebant.[36] Tum bellum civile (1936–1939) sequentiaque decennia infesta linguae Catalanae evenerunt. Dictatura Francisci Franco (1939–1975) linguam Hispanicam in ludis et in re publica gerenda per Hispaniam cunctam postulavit.[37][38]In ludis, in collegiis publicis, atque in rebus sacris lingua essentiaque Catalana opprimebatur.[39] Quidam quoque Catalani, praecipue ordinum superiorum, desiderio Francisci Franco populi Hispanici uniformis consentientes, linguam Catalanam sua sponte intermittebant. Tamen lingua intra domos vivens superstes dictaturae evenit. Porro nonnulli honesti scriptores Catalani litterarum usu resistebant.[40]

In ipsa dictatura certamina praemiaque multa et honesta operibus Catalanis instituta sunt: Ianuario 1944 praemium Eugenii Nadal exstitit, anno 1945 subsidio publico centeni anni Patris Cinthi Verdaguer acti sunt, anno 1947 praemium Iohannis Martorell in mythistorias Catalane scriptas anno 1949 praemium Victoris Català in mythistorias parvas Catalane scriptas ac praemia Aedos in biographias, praemium Iosephi Ysart in tractatus, praemiumque Ossa Menor, postea Caroli Riba appellatum. Anno 1951, praemium publicum in poetica Catalana datum est tantidem pecuniae quantum in poetica Hispanica. Eodem anno Selecta Editions operibus Catalanis edendis institutum est et praemium Iohannis Martorell Iosepho Pla ob opus El carrer estret datum est. Per annos posteriores usque ad findem dictaturae praemia innumerabilia nata sunt, ut Lletra d'Or, Amadei Oller in poetica, Sant Jordi in mythistorias (150,000 pesetas possidens), Praemium Honoris Litterarum Catalanarum, Verdaguer, praemium Iosephi Pla, praemium Mercedis Rodoreda in narrationes breves.[41] Primum programma televisorium in lingua Catalana emissum est anno 1964.[42]

Usum linguae Catalanae minuebant cum honor decidens et interdictum ludorum tum insuper homines, qui annis 1950 ex cetera Hispania in Catalauniam migraverunt. Hi saepe nesciebant esse linguam Catalanam, neque ergo eam discendam et usurpandam censebant. Cum Catalaunia caput oeconomicum Hispaniae esset, hi migrantes crebro et ab omnibus Hispaniae partibus veniebant. Tamen, qui bilingues non facti essent, rarius negotia adepti sunt.[43]

Status praesens

Notandissimum sociolinguistis est Catalanae in omnibus terris ubi adest bilinguismus socialis contingere: in Rossilione cum Francogallica, in Algario cum Italiana (magis quam cum Sarda), et in cetero territorio cum Hispanica, etiam in Andorra, ubi una est lingua publica secundum constitutionem.

Loci

Terrae, ubi incolae Catalane loqui soliti sint, colore griseo obscuriore designantur. Terrae, ubi incolae non Catalane loquantur, sed quae ad regiones pertineant ubi incolae Catalane loqui soliti sint, clariorem colorem habent.

Catalana est lingua princeps in Catalonia, (Francia, Hispania); Valentia, Balearibus Insulis et Aragonia (Hispania), Andorra et Sardinia (Italia). Iam inveteravit nomen Pa�sos Catalans (Terrae Catalanae) in quasdam aut omnes illas regiones, aliis alias significationes vocabulo tribuentibus; cum enim linguam communem moresque traditos designet atque ab oratoribus publicis recentius exercitetur, statu in iure caret. Prolatum quidem est exeunte saeculo XIX, divulgatum autem ab Iohanne Fuster libro Nosaltres els valencians (�Nos Valentini�, 1962). Praecipue in Communitate Valentina nomen "Terrae Catalanae" et cum eo pancatalanismus in plurimas dissensiones erupit.

"Loquimini Francice - Estote mundi", paries ludi in Aquatepida-Talatione, 2010.

Catalaunia

In Catalaunia sunt multae linguae, quarum principes Catalana et Castellana seu Hispanica. Haec quidem est lingua publica passim in Hispania; ambae vero sunt publicae, et tertia lingua Aranica (dialectus Occitana, qua Valles Aranica loquitur), secundum Catalano Statuto Autonomiae instituta. Habetur quoque Catalana lingua propria Catalauniae, cum Occitana habeatur propria Vallis Aranicae. Cives Catalauniae paene universi bilingues sunt, ambas linguas principes scientes, sed lingua patria dissimiles. Catalana autem minus utuntur in terra urbana Barcinonis et Campo Tarraconensi. Anno 2018 99.8 centesimae civium Castellane et 81.2 centesimae Catalane loqui sciebant.[51] Usus autem unius aut alterius linguae secundum ordinem societatis, in quo colloquium fiat, variari solet. Secundum Institutum Statisticae Catalauniae, anno 2018 34.3 centesimis civium Catalana erat lingua patria (31.5 centesimis sola et 2.8 centesimis coniuncte cum Hispanica), 43.2 centesimis propria (36.3 centesimis sola et 6.9 centesimis cum Hispanica), et 43.5 centesimis solita (36.1 centesimis sola et 7.4 centesimis cum Hispanica.[52]

Generalitas Catalauniae leges expedit, quibus usus Catalanae linguae augeatur promoveaturque. Secundum statutum:[53]

Catalana [...] est lingua usus communis et praeferendi rerum publicarum gerendarum nuntiorumque publicorum Catalauniae, et lingua communiter in docendo usurpata vectoria atque didascalica.
– Statutum Autonomiae Catalauniae, articulum 6.a.

Sic, dum fere tota civitatis educatio in Catalana et aliquod Hispanice datur, gubernationis grapheocratia tota in Catalana est. Negotia ostendere saltem in Catalana totam nuntiationem (e.g. escarum indices, folia muralia) coguntur sub legalium multarum poena, si officio non funguntur.

Fines orientales Aragoniae

Catalana est lingua propria et tradita Finium orientalium Aragoniae, ibique maxime universalis est scientia Catalane voce loquendi. Nam 80.2 centesimae incolarum adultorum, id est 33,743 homines, sciunt, ut recentius anno 2014 censum est,[54] cum anno 2004 42,000 homines fuerint, id est 88.8 centesimae incolarum adultorum.[55]. Tamen Catalana iure publico caret et in Finibus et in cuncta Aragonia, minimeque adest in societatibus publicis, et exigue in docendo, cum modo optione em discere liceat.

Communitas Valentina

Conferatur pagina principalis Lingua Valentina.

Status linguae Catalanae in Communitate Valentina est multiplex, cum homines ex cetera Hispania linguam Castellanam inferentes migrent, simulque fiat immutatio linguae praecipue in urbibus Valentia Lucentoque. Castellana in urbibus, Valentina ruri nunc dominatur; Valentina maxime in Provincia Castalia et parte australi Provinciae Valentiae, minime in Provincia Lucento et terra urbana Valentiae auditur. Ambas linguas publicas profitetur Statutum Autonomiae, et Valentina lingua propria habetur.

Duo praedominia linguistica, Castellanum et Valentinum, definit Lex de Usu Disciplinaque Linguae Valentinae ad situm sermonum saeculo XIX. Praedominium Castellanum partem quandam mediam et occidentalem, et his seiunctam partem australem extremam (Aspem et Monforte del Cid) comprehendit, cum 25 centesimis territorium et 13 centesimis incolarum. Hic minima est scientia linguae Valentinae. Praedominium Valentinum oras et commarcas iis contiguas continet, 75 centesimas territorii et 87 centesimas incolarum comprehendens. Etiam ibi pauciores Valentina quam Castellana domi utuntur (anno 2008 32.3 centesimae cum 7.6 centesimis domi bilinguibus), et numerus minuitur.[56]

Immutatio linguae ab Valentina ad Castellanam paene perfecta est Lucenti[57] et praevalet Valentiae, cum ruri nondum valeat. Recens erat quasi diglossia plurimis incolis, qui Catalane modo privatis colloquiis loquebantur, cum in publicis officiis Castellana sola audiebatur. Valentinae scribendae, postquam in ludis docta est, scienta valde aucta est, sed usus in loquendo valde cessit. Etiam multi migrantes ex aliis Hispaniae partibus numerum Castellane loquentium auxerunt.[58]

Insulae Baliares

Catalana est lingua propria Insulis Baliaribus, secundum Statutum Autonomiae, et publica sicut Castellana. Similiter ut in Catalaunia, Castellanam efferunt migrantes multo magis quam immutatio linguae.[59] Res linguae Catalanae in Insulis Baliaribus variae sunt per insulas et locos; ea magis in Minorica et maiore parte Maioricae, id est Parte Externa, minus in Palma et in Ebuso auditur. Linguae quoque Anglica Theodiscaque in locis periegeticis audiuntur; etiam Italiana, quamquam minore momento, adest, praecipue in Frumentaria, quo multi Italici periegetici veniunt.

Andorra

Status Andorranus Catalanae similis est Catalauniensi, cum linguis aliis, praecipue Hispanicae, potius migrantium quam immutationis linguae causa cedat. Andorrae autem solius inter mundi civitatis[60] Catalana sola est lingua publica,[61] quo aliquando in res gentium accedit.[62][63] Andorra in Nationes Unitas die 28 Iulii anno 1993 accepta, Catalana oranti in eo concilio primum licuit.[64] Andorra quoque prima eam in Certamen Cantionum Eurovisionis anno 2004 intulit, Marta Roure canente «Jugarem a estimar-nos».[65] Linguarum Andorrae status ex demographia dimidio secundo saeculi XX valde novata evenit: Anno 1940 peregrini fuerunt 17 centesimae incolarum, anno 1989 75.7 centesimae - is maximus numerus fuit - anno 2007 fere 65 centesimae.[61]

Rossilio

Veteres commarcae praefecturae Pyrenaeorum Orientalium, cum nominibus Catalanis.

In Rossilione ut in plerisque locis Franciae, valde progressa est immutatio ab lingua loci in Francicam, celerius in urbibus, ut fieri solet, rurique tardius. Francogallica sola post annum 1700 statu publico atque usu in publica disciplina fruitur. Catalana est lingua solita modo 5,7 centesimarum incolarum.[66] Cura Generalis Pyrenaeorum Orientalium Catalanam die 10 Decembris 2007 publice agnovit unam ex linguis praefecturae esse[67] et in usu publico iuvenibusque docendis promovere curat.

Algarium

Monumentum unitatis linguae Catalanae, Algarii.
Muri Algarii.

Usus dialecti Algarensis post Secundum Bellum Mundanum imminutus est ludis, televisione, atque diariis in lingua Italiana et adventu hominum Sarde loquentium.

Res publica Itala, per normam de linguis minoribus historicis, talibus linguis uti in rebus gerendis, iuvenibus docendis, et emissionibus radiophonicis televisoriisque RAI sinit, dummodo tutela linguae quaeratur apud consilium provinciale a municipiis, ubi eam quaerant quindecim centesimae incolarum.[49] Consilium quoque Regionale Sardiniae linguam Catalanam in urbe Algario Italianae et Sardae dignitate aequalem pronuntiaverat.[68] Urbs ipsa statutis tutelam atque usum illius promovet.[69]

Propter originem Catalanam Algarenses urbem suam Barceloneta appellant,[70] et necessitudo morum est Catalauniae et Algario, confirmatae a Generalitate Catalauniae impendiis ad linguam moresque Catalanas per orbem differendos. Insigne inter tradita patria est Cant de Sibil·la, qui Vigilia Natalis Christi (sicut in Maiorica) canitur.

Resurrexit tempore novissimo musica lingua Algarensi pacta, inter cuius poetas insignes est exempli gratia cantrix Franca Masu.

Derivatio

Tabula linguarum Romanicarum secundum derivationem digestarum. FP: Franco-Provinciales, IR: Istro-Romanicae.

Lingua Catalana coniunctionem maximam habet cum Occitana, quacum lingua Occitano-Romanica dicitur. Dissentiunt vero docti utrum linguae Occitano-Romanicae penitus Gallo-Romanicae habendae sint, an quasi pons sint inter has linguas et Ibero-Romanicas.

Phonologia

Vocales

  • Commune linguis Gallo-Romanicis:
    • Casus vocalium gravium finalium excepta -A (MŪRU(M), FLŌRE(M) > mur, flor), non ut in linguis Ibero-Romanicis, quae eas servant nisi in quibusdam flexionibus -E (muro sed flor / chor), aut in Italo-Romanicis, quae omnes servant (muro, fiore).
  • Commune Occitanae soli:
    • Abundantia diphthongorum: ([aj] mai -numquam-, [ej] rei -eh interiectio-, [aw] cau -cadit-, [ew] beu -bibit-, [ow] pou -puteus-...)
  • Contraria linguis Gallo-Romanicis:
    • -u- Latina servata (nec antelata) (LUNA(M) > Catalane lluna ['ʎuna], Occitane luna ['lynɔ], Francogallice lune ['lyn], Gallo-Italice ['lyna]).
    • Vocalis *ɛ (ex Latina Ĕ) facta /e/ (nisi apud liquidas /r, l, ʎ/, et in aliquot casibus ceteris), et *e (ex Latina Ē et Ĭ) facta *ə. In dialecto normali, vocale *ə facta /ɛ/, veteres vocales inversae sunt: NEVE(M) > Catalane neu [new], Occitane nèu [nɛw] -nix-; PE(N)SU(M) > Catalane pes [pɛs], Occitane pes [pes] -pondus- Dialectus Baliaris vetustam /ə/ servat, et in dialectis occidentalibus ambo soni confluunt in /e/.
  • Contrarium Occitanae:
    • Diphthongus AU in [ɔ] contractus (CAULE(M), PAUCU(M) > col, poc).
  • Commune australi parti Romanicae occidentalis:
    • Series -ACT- facta -ET (LACTE(M), FACTU(M) > llet, fet)

Derivatio vocalium acutarum hac tabula conspici potest:

Latina classica Proto-
Romanica		 Proto--
Catalana		 Catalana
media
Ī
VĪTAM		 /*i/
*vita		 /*i/
*vida 		/i/
vida [ˈbið̞ə]
Ĭ
SICCUM
PILUM 		/*e/
*sẹcọ
*pẹlọ

*pẹsọ "pondus" 		/*ə/
*səc
*pəl

*pəs 		/ɛ/
sec [sɛk]
pel [pɛɫ]

pes [pɛs]
Ē
PĒNSUM
Ĕ
TERRAM
MEL

NIVEM > *NEVEM
MEMBRUM 		/*ɛ/
*tęrra
*męl(e)

*nęve
*męmbrọ 		/*ɛ/
*tęrra
*męl

*nęβ
*męmbrę 		/ɛ/
terra [ˈtɛrə]
mel [mɛɫ]
/e/
neu [new]
membre [ˈmembɾə]
Ā
PĀNEM
 /*a/
*pane

*cadi(t)		 /*a/
*pa

*cau		 /a/
*pa [pa]

*cau [kaw]
Ă
CADIT
Ŏ
MOVET
FOCUM 		/*ɔ/
*mǫβi(t)
*fǫgo 		/*ɔ/
*mǫβ
*fǫg 		/ɔ/
mou [mɔu]
foc [fɔk]
Ō
FLŌREM
HONŌREM
RŌBUR 		/*o/
*flọre
*ǫnọre
*rọb.re "quercus"

*fọrca
*fọrnọ
*fọndọs 		/*o/
*flọr
*onọr
*rọβ.re

*fọrca
*fọrn
*fọn(d)s 		/o/
flor
honor [uˈnoɾ]
roure [rowɾə]

forca [foɾkə]
forn [foɾn]
fons [fons]
Ŭ
FURCAM
FURNUM
FUNDUM
Ū
LŪNAM 		/*u/
*luna 		/*u/
*ʎuna 		/u/
lluna [ʎunə]

Consonantes

  • Commune linguis Gallo-Ibericis:
    • -P-, -T-, -C- inter vocales sonoratae -b-, -d-, -g- (CAPRA(M), CATENA(M), SECURU(M) > cabra, cadena, segur)
  • Communia linguis Gallo-Romanicis:
    • Series PL, CL, FL- ad initium vocabuli servatae (PLICARE, CLAVE(M), FLORE(M) > plegar, clau, flor).
    • Consonantes surdae ad finem vocabuli sonorae fiunt si initium vocabuli proximi est vocalis aut consonans sonora. Sic phonemata [s], [t], [p], [ʃ], [k] et [tʃ] fiunt [z], [d], [b], [ʒ], [g] y [dʒ]. Exempli gratia (elocutione Valentina): "els homes" (homines cum articulo definito) [els] + [ɔmes] -> [el'zɔmes]; "blat bord" (triticum silvestre) [blat] + [boɾ(t)] -> [blad'boɾ(t)].
  • Communia Occitanae
    • Casus consonantis -N in fine vocabuli (postquam vocalia finalia ceciderunt; in Latina igitur haec N saepe inter vocales steterat: PANE, VINU > pa, vi). In plurale autem, nisi in quibusdam dialectis septentrionalibus, [n] servata est (e.g.: pans, vins), quod Occitane non fit.
    • Exsurdatio consonantium in fine vocabuli: verd [t], àrab [p], diàleg [k]...
  • Contraria Occitanae ac propria Catalanae:
    • -D, cum inter vocales stetisset, in -u conversa (PEDE(M), CREDERE > *PĔD, *CRED-RE peu, creure)
    • -C + e, i, in fine vocabuli > -u (*CRUCE(M) > *crou > creu, PACE(M) > pau)
    • Flexio verbalis -TIS derivata est in -u (MIRATIS 'aspicitis' > *miratz > *mirau > mirau/mireu.
  • Communia aliis linguis Romanicis:
    • Redactio serierum -MB-, -ND- > -m-, -n- (CAMBA(M), CUMBA(M), MANDARE, BINDA(M) > cama -crus-, coma -vallis montanus-, manar, bena -fascia-), communis Occitanis dialectis Gasconicae et Languedocianae meridionali.
    • Palatizatio consonantis L- ad initium vocabuli (LUNA(M), LEGE(M) > lluna, llei -ley-), communis Fuxiensi (dialecto Occitanae) et Asturicae.
    • Palatizatio geminatae -NN- (ANNU(M) > any, CANNA(M) > canya), communis Hispanicae.
    • Palatizatio seriei -is- , quae exstiterat ex -X-, SC- (COXA(M), PISC(M)E > cuixa, peix)
    • Affricatae Proto-Romanicae J, G + e, i servatae (JACTARE, GELARE> gitar -recumbere-, gelar)
    • Novae geminatae: setmana [mm], cotna [nn], espatlla [ʎʎ] (vel espatla [ll]), intel·ligent [ll], communes occitanae et dialectis Italis.

Morphologia

  • Pars linguae Catalanae (Balearium et orae Gerundensis) articulum salat (< IPSE, IPSA, IPSUM) servavit. Cum hic articulus in prisca lingua Catalana magis valuerit, nunc in dialecto normali plerisque aliis articulus est el, la, els, les ex ILLE, ILLA, ILLUD (in dialectis occidentalibus, in septentrione Castaliae, et in Algarensi manent dictiones in masculino lo, los). Articulus ex IPSE alibi valet modo in Sarda, et periclitatur aut exstincta est in quibusdam locis Comitatus Provinciae et Siciliae.
  • Tempus praeteritus formatur periphrasi per verba auxiliara ex VADERE derivata, unde verbum quoque anar ("vadere, ire") tempum praesentem habet: e.g. jo vaig anar, tu vas anar, ell va anar, nosaltres vam / vàrem anar, vosaltres vau / vàreu anar, ells van / varen anar (praeteritus periphrasticus verbi "ire"). Hoc est commune Occitanae et quibusdam sermonibus Aragonensis.

Lexis

Similitudo lexica inter Catalanam et alias linguas Romanicas est secundum Ethnologue (anno 2022): 87% cum Italiana; 85% cum Hispanica et Lusitana; 76% cum Iudaeo-Hispanica et Rhaetica; 75% cum Sarda; 73% cum Dacoromanica. Catalana, ut omnis lingua Romanica, aliquot vocabulis nativis sensum peculiarem dedit. Quorum exempla:

  • verba: cōnfīgere > confegir 'conscribere', congemināre > conjuminar 'coniungere', dē-ex-somnitāre > deixondar/-ir 'suscitare', dēnsāre > desar 'servare', ignōrāre > enyorar 'desiderare', indāgāre > prisca Catalana enagar 'incitare', odiāre > pCat ujar 'lassare, fatigare', pācificāre > apaivagar 'pacare', repudiāre > rebutjar 'reicere, abnuere';
  • nomina: brīsam > brisa 'lora', budam > boga 'scirpus', catarrhum > cadarn 'catarrhus', congestam > congesta 'cumulus nivis', dēlīrium > deler 'ardor, passio', fretum > freu 'frenum mechanicum', lābem > (a)llau 'lapsus nivis', ōra > vora 'ora, limes', pistrīcem 'sawfish' > pestriu > pestiu 'vulpes marinus, mustelus; raia', prūna > espurna 'scintilla', tardātiōnem > tardaó > tardor 'autumnus'.[71]

Cum et Hispanicae et Catalanae superstratum Gothicum fuerit, ab eo non eadem sumpserunt. Exempli gratia, Catalana vocabula fang "lutus" et rostir "torrere" origine Germana contraponuntur Hispanicis lodo et asar (ex "assare"), cum Catalane filosa "fusus" et templa "tempus capitis" dicantur, Hispanica rueca et sien Germanica origine trahat.

Similiter se habent vocabula ab Arabica acceptis. Catalana igitur alfàbia "tina" et rajola "tegula" ab Arabica traxit, cum Hispanice eadem tinaja et teja dicantur; Catalane autem oleum dicitur oli et oliva oliva, cum Hispanica vocabula aceite et aceituna sint. Multo quidem magis praevalet in lingua Hispanica Arabica pars.[72]

Collatio 24 vocabulorum inter 8 linguas Romanicas:
Catalanae sunt 17 cognata cum Gallo-Romanicis, 5 isoglossae cum Ibero-Romanicis, 3 cum Occitanae soli, et 1 vocabulum peculiare.[73][74]
Latina Catalana Occitana Sarda (Campidanensis) Italiana Francogallica Hispanica Lusitana Dacoromanica
consobrinus cosí cosin fradili cugino cousin primo primo, coirmão văr
frater germà fraire fradi fratello frère hermano irmão frate
fratris aut sororis filius nebot nebot nebodi nipote neveu sobrino sobrinho nepot
aestas estiu estiu istadi estate été verano, estío verão, estio vară
vespera vespre ser, vèspre seru sera soir tarde, noche[75] tarde, serão[75] seară
matutinum tempus matí matin mangianu mattina matin mañana manhã, matina dimineață
sartago paella padena paella padella poêle sartén frigideira, fritadeira tigaie
lectus llit lièch, lèit letu letto lit cama, lecho cama, leito pat
avis ocell, au aucèl pilloni uccello oiseau ave, pájaro ave, pássaro pasăre
canis gos, ca gos, canh cani cane chien perro, can cão, cachorro câine
prunum pruna pruna pruna prugna prune ciruela ameixa prună
butyrum mantega bodre burru, butiru burro beurre mantequilla, manteca manteiga unt
frustum tros tròç, petaç arrogu pezzo morceau, pièce pedazo, trozo[76] pedaço, bocado bucată
griseus gris gris canu grigio gris gris, pardo[77] cinzento, gris gri,[78] sur, cenușiu
calidus calent caud callenti caldo chaud caliente quente cald
nimis massa tròp tropu troppo trop demasiado demais, demasiado prea
velle voler vòler bolli(ri) volere vouloir querer querer a vrea
capere prendre prene, prendre pigai prendere prendre tomar, prender apanhar, levar a lua
precari pregar pregar pregai pregare prier orar orar, rezar, pregar a se ruga
rogare demanar/preguntar demandar dimandai, preguntai domandare demander pedir, preguntar pedir, perguntar a cere, a întreba
quaerere cercar/buscar cercar circai cercare chercher buscar procurar, buscar a căuta
advenire arribar arribar arribai arrivare arriver llegar, arribar chegar a ajunge
loqui parlar parlar chistionnai, fueddai parlare parler hablar, parlar falar, palrar a vorbi
ēsse menjar manjar pappai mangiare manger comer (manyar in Lunfardo; papear sermone vulgari) comer (papar sermone vulgari), manjar a mânca

Notae

  1. ↑ "Basileae quartum congressum linguae Catalanae . . . habetis": (p. 484 apud Google Books)
  2. ↑ "Catalanice . . . catalanitatem . . . linguae Catalanicae" hic legis
  3. ↑ "La AVL destaca que el valenciano sigue vivo en la comarca murciana de El Carche". 23 Julii 2013 
  4. ↑ Joshua Project. "Catalonian :: Joshua Project". Joshua Project 
  5. ↑ El català, llengua d'Europa. 2009 
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 "Usos lingüístics. Llengua inicial, d'identificació i habitual Metodologia". Idescat 
  7. ↑ "Formula:Citation error" 
  8. ↑ García Venero 2006.
  9. ↑ Burke 1900, p. 154.
  10. ↑ 10.0 10.1 Acadèmia Valenciana de la Llengua (9 February 2005). "Acord de l'Acadèmia Valenciana de la Llengua (AVL), adoptat en la reunió plenària del 9 de febrer del 2005, pel qual s'aprova el dictamen sobre els principis i criteris per a la defensa de la denominació i l'entitat del valencià". pp. 52 
  11. ↑ Lledó 2011, pp. 334–337.
  12. ↑  
  13. ↑ Veny 1997, pp. 9–18.
  14. ↑ Moran 2004, pp. 37–38.
  15. ↑ Enciclopèdia Catalana, p. 632.
  16. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 6–7.
  17. ↑ MORAN, J. i J. A. RABELLA (ed.)Primers textos de la llengua catalana. Barcelona: Proa, 2001. ISBN 84-8437-156-5
  18. ↑ Riquer 1964
  19. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 6–7.
  20. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  21. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 6–7.
  22. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  23. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 6–7.
  24. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  25. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 6–7.
  26. ↑ Wheeler 2010, p. 190-191.
  27. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  28. ↑ Wheeler 2010, p. 191.
  29. ↑ "L'interdiction de la langue catalane en Roussillon par Louis XIV". "CRDP, Académie de Montpellier 
  30. ↑ Marfany 2002.
  31. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  32. ↑ Costa Carreras & Yates 2009, pp. 10–11.
  33. ↑ Wheeler 2010, p. 1.
  34. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  35. ↑ https://www.ccma.cat/324/des-de-quan-som-bilingues-els-catalans-primer-estudi-del-proces-dintroduccio-del-castella/noticia/2915249 Des de quan som bilingües els catalans? Primer estudi del procés d'introducció del castellà]
  36. ↑ «La bilingüització de Catalunya durant el segle XX», amb Francesc Bernat, Mireia Galindo i Carles de Rosselló els primers immigrants no catalanoparlants, que es concentren sobretot a l’àrea de Barcelona, adopten generalment el català perquè continua sent la llengua predominant del carrer.
  37. ↑ Wheeler 2010, p. 190.
  38. ↑ Burgen, Stephen (22 Novembris 2012). "Catalan: a language that has survived against the odds". The Guardian 
  39. ↑ Casademont, Enric Pujol (2020). "Culture, language and politics. The Catalan cultural resistance during the Franco regime (1939-1977)". Catalan Historical Review 13: 69–84 
  40. ↑ CORNELLÀ-DETRELL, JORDI (2011). Literature as a Response to Cultural and Political Repression in Franco's Catalonia. Boydell & Brewer. ISBN 978-1-85566-201-8 .
  41. ↑ Una polèmica literària sota el franquisme. . Palavracomum 
  42. ↑ Primera emisión de un programa en catalán. . RTVE 
  43. ↑ Rendon, Sílvio (2007). "The Catalan premium: language and employment in Catalonia". Journal of Population Economics 20 (3): 669–686 
  44. ↑ Wheeler 2005, p. 1.
  45. ↑ Encuesta de usos lingüísticos en las comarcas orientales de Aragón. Año 2003. [1] Gobierno de Aragón - Instituto Aragonés de Estadística, Estadística de usos lingüísticos en la Franja de Aragón. Año 2004. Generalidad de Cataluña
  46. ↑ "Dictamen de la comisión de Educación, Cultura y Deporte sobre la proposición de ley de uso, protecci�n y promoci�n de las lenguas propias de Arag�n" 
  47. ↑ Wheeler 2005, p. 1.
  48. ↑ "Encuesta de usos lingüísticos en l’Alguer 2004". Generalitat de Catalunya 
  49. ↑ 49.0 49.1 "Legge 15 Dicembre 1999, n. 482. Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche. Gazzetta Ufficiale n. 297. 20 dicembre 1999" 
  50. ↑ Estatut Comunal. Art.9. Ciutat de l'Alguer, 8 Augusti 2000
  51. ↑ [2],Coneixement de llengües 2018
  52. ↑ [3]. Encuesta de usos lingüísticos de la población 2018. Instituto de Estadística de Cataluña (Idescat).
  53. ↑ "Formula:Citation error" 
  54. ↑ Sorolla, Natxo (coord ); Gimeno, Chabier; Giralt; Montañés, Miguel; Moret, María Teresa; Reyes, Anchel; Sisas, Ramón; Solé, Joan et al (2018). Prensas de la Universidad de Zaragoza. p. 51. ISBN 9788417633509 
  55. ↑ (pdf) Enquesta sobre usos lingüístics a la Franja. Sorolla. 2005 
  56. ↑ Servicio de Investigación y Estudios Sociolingüísticos, Fondo de Datos Numéricos, de la Consellería de Cultura, Generalidad Valenciana. Datos de "lengua que habla en casa".
  57. ↑ Montoya, Brauli: La difusió social de la substitució lingüística a la ciutat d’Alacant: Assaig d’una cronologia Formula:Wayback, Treballs de sociolingüística catalana 13, pp. 25-38
  58. ↑ "Estadística d'usos Lingüístics a Catalunya" 
  59. ↑ Bernat Joan i Marí: Canvi demogràfic i substitució lingüística a les illes Pitiüses Formula:Wayback Institut d’Estudis Eivissencs Territoris (1999), 2:103-111
  60. ↑ Població segons llengua d'identificació. Dades enllaçades 2003-2008 Catalunya. Any 2008. Instituto de Estadística de Cataluña (Idescat).
  61. ↑ 61.0 61.1 "La llengua a Andorra" 
  62. ↑ http://www.unesco.org/new/es/unesco/worldwide/unesco-regions/europe-and-north-america/andorra%7C Andorrae accessus in Nationes Unitas
  63. ↑ [4] Socii Consilii Europae.
  64. ↑ [http://www.unmultimedia.org/s/photo/detail/413/0413555.html Oratio ministri rerum externarum Andorrae ad Nationes Unitas.
  65. ↑ "Andorra en el festival de Eurovisión de 2004." 
  66. ↑ http://www.lavanguardia.com/politica/20160817/403994492086/catalan-frances-catalunya-nord-independencia.html Sólo 1´3% emplea a diario el catalán y sólo un 5´7% lo entiende en Rosellón.
  67. ↑ "Charte en faveur du Catalan"  "La catalanitat a la Catalunya Nord" 
  68. ↑ "Formula:Citation error" 
  69. ↑ Estatut Comunal. Art.9. Ciutat de l'Alguer, 8 Augusti 2000.
  70. ↑ "Barceloneta de Sardenya, en la página de la Obra Cultural de l'Alguer" 
  71. ↑ Bruguera 2008, p. 3046.
  72. ↑ Enciclopèdia Catalana, p. 632.
  73. ↑ Jud 1925.
  74. ↑ Colón 1993, pp. 33–35.
  75. ↑ 75.0 75.1 Lusitane véspera et Hispanice víspera "pridiana dies" dicitur.
  76. ↑ Hispanice trozo quoque dicitur, quod vocabulum a tros tractum est. Colón 1993, p 39. Item Lusitana troço accepit, sensu scilicet novato: "res, instrumentum".
  77. ↑ Gris est vocabulum recens ab Occitana acceptum. Pardo est antiquius Gallego, Rosa; Sanz, Juan Carlos (2001). Diccionario Akal del color. Akal. ISBN 978-84-460-1083-8 
  78. ↑ Saeculo XX a Francogallica acceptum.


Linguae Romanicae

Anglo-Normannica · Auridunica · Aragonensis · Aromanica · Arpitanica · Asturiana · Burgundica · Caesariaca · Campanica · Catalana · Corsa (Gallurica, Sassarensis) · Cispadana · Dalmatica · Dacoromanica (Moldovica, Valachica) · Extremadurensis · Fala · Franco-Comitatina · Francogallica · Foroiuliensis · Gallaica · Gallonica · Guernesica · Lingua Haitiana · Hispanica (Castellana) · Insubrica · Istrica · Istro-Romanica · Italiana (Tusca litteraria) · Iudaeo-Francogallica · Iudaeo-Italiana · Latina Dolomitica · Iudaeo-Hispanica · Legionensis · Ligustica (Monoecensis) · Lotharingica · Lusitana · Megleno-Romanica · Mirandica · Moeso-Romanica · Mosarabica · Neapolitana (Aprutina, Bariana, Consentina, Daunia, Lucana, Molisina) · Normannica · Occitanica · Orobica · Pedemontica · Pictavo-Santonica · Picardica · Romancica · Romanensis · Sarda · Serquica · Shuadit · Sicula (Bruttia, Sallentina) · Tarentina · Venetica (Talica) · Vallonica

Receptum de "https://la.wikipedia.org/w/index.php?title=Lingua_Catalana&oldid=3718492"