Roma

Roma Roma
Kryeqytet dhe comune
Flamuri Stema
Nofka(t):  Urbs Aeterna Qyteti i Përjetshëm Caput Mundi Kryeqyteti i botës Froni i Shën Pjetrit
Territori i comune (Roma Capitale, me të kuqe) brenda Qytetit Metropolitane të Romës (Città Metropolitana di Roma, me të verdhë). Pika e bardhë në qendër është Qyteti i Vatikanit.
Koordinatat: 41°53′36″N 12°28′58″E
Vendi	Italia
Rajoni	Lazio
Qyteti metropolitane	Roma Capital
Themeluar	21 prill 753 pes
Themeluar nga	Mbreti Romulus (legjendar)
Qeveria
• Lloji	Strong Mayor–Council
• Kryetari	Roberto Gualtieri (PD)
• Legjislatura	Asambleja Kapitolinë
Sipërfaqja
• Gjithsej	1.285 km2 (496,3 sq mi)
Lartësia mbidetare	21 m (69 ft)
Popullsia  (janar 2024)
• Gjithsej	2.754.719
• Vendi	8-të
• Dendësia	2.236/km2 (5.790/sq mi)
Emri i banorëve	Italisht: romano(i) (mashkullor), romana(e) (femëror)
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës (DST)	UTC+2 (CEST)
Kodi postar	00100; 00118 to 00199
Prefiksi	06
Faqja zyrtare	comune.roma.it

Roma është kryeqyteti i Italisë, kryeqyteti i rajonit Lacio dhe kryeqendra e Provincës së Romës. Me mbi 2.900.000 banorë në 1,285.3 km² (496,3 sq mi), ajo është edhe qyteti më i madh dhe më i populluar i vendit.I vendosur në pjesën qendrore-perëndimore të gadishullit italian, në lumin Tiber.

Historia e Romës së përfshin më shumë se dymijë vjeçarë. Roma ishte kryeqyteti i Mbretërisë Romake, Republikës Romake dhe Perandorisë Romake, e cila ishte fuqia dominuese në Evropën Perëndimore dhe tokat në kufi Mesdheut për më shumë se shtatëqind vjet nga 1 shekulli 1 para Krishtit e deri në shekullin e 7-të dhe qyteti konsiderohet si një nga vendlindjet e qytetërimit perëndimor. Që nga shekulli 1 pas Krishtit Roma ka qenë selia e papatit dhe, pas përfundimit të dominimit bizantin, në shekullin e 8-të ajo u bë kryeqyteti i Shteteve të Papës, që zgjati deri në 1870. Në 1871 Roma u bë kryeqyteti i Mbretërisë së Italisë, dhe në vitin 1946 i Republikës Italiane.

Pas Mesjetës, Roma u qeveris nga papë të tillë si Alexander VI dhe Leo X, të cilët e shndërruan qytetin në një nga qendrat kryesore të Rilindjes Italiane, së bashku me Firencen. Versioni i tanishëm i bazilikës së Shën Pjetrit u ndërtua dhe Sistine Chapel u pikturua nga Michelangelo. Artistë dhe arkitektë të famshëm të Rilindjes, të tillë si Bramante, Bernini dhe Raphaeli kanë banuar për disa kohë në Romë, duke kontribuar në arkitekturën baroke të saj.

Roma është renditur nga GaWC në vitin 2010 si një beta + E qytet botëror, si dhe 28 të qytetit më të rëndësishme globale. Në vitin 2007, Roma ishte e 11-më-qyteti i vizituar në botë, 3 më të vizituara në Bashkimin Evropian, dhe tërheqje më të njohura turistike në Itali. Qyteti është një nga të Evropës dhe më të suksesshme në botë qytetit "markave", si në aspektin e reputacionit dhe pasuritë. Qendra e saj historike është e shënuar nga UNESCO si një Site Trashëgimisë Botërore. Monumentet dhe muzetë tilla si Muzetë e Vatikanit dhe Colosseum janë ndër destinacionet e 50 më të vizituara në botë turistik (të Muzetë e Vatikanit marrjen 4.2 milion turistë dhe Colosseum marrin 4 milionë turistë çdo vit). Roma priti Lojërat Olimpike Verore të vitit 1960.

Kryeqyteti i Italisë shërben edhe si kryeqyteti i rajonit të Lazio-s. Me 2,879,728 banorë në 1.285 km2, Roma është gjithashtu distrikti më i populluar i Italisë. Është qyteti i katërt më i populluar në Bashkimin Evropian nga popullsia, pa llogaritur periferitë. Roma është qendra e qytetit Metropolit të Romës, dhe në total ka një popullsi prej 4,355,725 banorë, duke e bërë kështu atë qytetin më të populluar metropolitan në Itali.

Roma shtrihet në pjesën qendrore-perëndimore të Gadishullit Italian, brenda rajonit të Lazio-s, përgjatë brigjeve të Tiber. Qyteti i Vatikanit (shteti më i vogël në botë), është një vend i pavarur brenda kufijve të qytetit të Romës, shembulli i vetëm ekzistues i një vendi brenda një qyteti: për këtë arsye Roma shpesh është përkufizuar si kryeqyteti i dy shteteve.

Historia e Romës përfshin 28 shekuj. Ndërsa mitologjia Romake daton nga themelimi i Romës rreth vitit 753 para Krishtit, vendi ka qenë i banuar shumë më gjatë, duke e bërë atë një nga qytetet më të vjetër dhe të pushtuar vazhdimisht në Evropë.

Roma u bë kryeqyteti i Mbretërisë Romake, Republikës Romake dhe Perandorisë Romake, dhe vlerësohet nga shumë si Qyteti i parë Imperial dhe metropolit. U quajt për herë të parë Qyteti i Përjetshëm (Latinisht: Urbs Aeterna; Italian: La Città Eterna) nga poeti romak Tibullus, në shekullin I para Krishtit.

Roma u bë në Mesjetë një nga qendrat kryesore të Rilindjes Italiane, dhe më pas vendlindja e stilit barok dhe neoklasicizmit. Artistë, piktorë, skulptorë dhe arkitektë të famshëm e bënë Romën qendrën e veprimtarisë së tyre, duke krijuar kryevepra në të gjithë qytetin. Në 1871, Roma u shpall kryeqyteti i Mbretërisë së Italisë, e cila, në 1946, u kthye në Republika Italiane.

Në vitin 2019, Roma ishte qyteti i 11-të më i vizituari në botë, i treti më i vizituari në Bashkimin Evropian dhe destinacioni më i njohur turistik në Itali. Qendra e saj historike është renditur nga UNESCO, si një sit i trashëgimisë botërore. /NOA.al

Historia

Një pamje panoramike e Romës nga kupola e Shën Pjetrit

Historia e hershme

Nuk ka dëshmi arkeologjike e pranisë së njeriut në zonën e Romës nga të paktën 14,000 vjet më parë, por shtresa e dendura të mbeturinave shumë më të re errëson paleolitit dhe faqet neolitike. Evidenca e mjeteve gur, qeramikë dhe armë guri dëshmojnë për të paktën 10.000 vjet të pranisë njerëzore. Megjithatë, fuqia e përrallë të njohur të themelimit legjendar të Romës ka tendencë për të hequr vëmendjen nga aktual i saj, dhe shumë më tepër i lashtë, origjina.

Themelimi i Romës

Themelues i Romës mund të hetohet përmes arkeologjinë, por tregimet tradicionale transmetuar që nga romakët e lashtë vetë shpjegojë historinë më të hershme të qytetit të tyre në drejtim të legjendës dhe mit. Më i njohur i këtyre miteve, dhe ndoshta më i famshëm i të gjitha miteve romake, është historia e Romulus dhe Remus, binjakët të cilët ishin fshehur nga një ujkë. Kjo histori u desh t� pajtohet me nj� tradit� t� dyfisht�, t� caktuar m� her�t n� koh�, q� kishte Enea refugjat�ve Trojan ikur p�r n� Itali dhe e gjeti linjen e Romak�ve me an� t� Iulus birit t� tij, adash i dinastis� Julio-Claudian.

Monarkia, republika dhe perandoria

Historia e hershme Rom�s �sht� fshehur n� legjend�. Sipas tradit�s romake, qyteti u themelua nga Romulusi m� 21 prill 753 BC. Origjina legjendare e qytetit tregon se Romulusi dhe Remusi vendos�n p�r t� nd�rtuar nj� qytet. Pas nj� argumenti lidhur ndaj cil�s nga 7 kodrat n� t� cilat do t� themelohej qyteti, Romulusi vrau Remusin v�llain i tij. Poeti romak Virgjili i referohet k�tij besimi, kur ai p�rshkruan se si Enea i shp�ton r�nies s� Troj�s duke ardhur n� Latium(Itali) p�r t� gjetur nj� linj� t� zbriste tek Romulus, i pari mbret i Rom�s. D�shmi arkeologjike mb�shtet pik�pamjen se Roma u rrit nga vendbanimet baritore mbi kodr�n paltine nd�rtuar n� zon�n e Forumit ardhsh�m romak. Nd�rsa disa Arkeolog�t thon� se Roma u themelua me t� v�rtet� n� mes t� shek 8 p.e.s, data �sht� objekt polemikash. Zgjidhje origjinale zhvilluar n� kryeqytetin e Mbret�ris� Roman (sundohej nga shtat� mbret�r t� nj� pas nj�sh�m por jo detyrimisht t� lidhur me gjak, sipas tradit�s), dhe pastaj Republik�s Romake (nga 510 BC, qeverisur nga Senati), dhe n� fund t� Perandoris� romake (nga 27 pes, vendosi nga nj� perandor). Ky sukses varet nga: gjenialiteti dhe ep�rsia ushtarake,mbizoterimin mbi rrug�t e tregtis�, kthyerja e Si�ilis�,Kartagjen�s dhe m� von� Egjiptit(me tokat e tyre pjellore) n� hambare t� perandoris�, themele t� p�rbashk�ta kulturore me greqin� (q� e b�n� n�nshtrimin e popull�sive t� reja m� t� leht),nj� sistem burokratik mjaft efikas dhe asimilimi selektiv i qytet�rimeve fqinje, sidomos m� t� etrusk�ve dhe t� kolonist�ve grek. Nga themelimi i saj, edhe pse kishte humbur beteja t� rastit, Roma kishte nj� rekord thuajse "t� past�r" fitoresh n� luft� deri n� 386 p.e.s, kur ajo u z�n� pak nga Gauls. Sipas legjend�s, Gauls ofrohet p�r t� dh�n� shpin�n e Rom�s t� popullit t� saj p�r nj� mij� paund prej ari, por romak�t e refuzuan, duke preferuar t� marr� p�rs�ri qytetin e tyre me forc�n e arm�ve sesa kurr� duke pranuar humbjen, pas s� cil�s romak�t gjet�n n� qytet n� t� nj�jtin vit. Republika ishte e pasur, t� fuqish�m dhe t� q�ndruesh�m para se ajo u b� nj� perandori.

Sipas tradit�s, Roma u b� nj� republik� n� 509 p.e.s. Megjithat�, u nevojit�n disa shekuj q� qyteti i p�rjetsh�m, t� arrinte madh�shtin� e i imagjinat�s popullore, dhe kjo u b� vet�m nj� perandori e madhe(zyrtarisht) pas sundimit t� Perandor Augustit i njohur m� par� si Oktavian(nipi i Jul �ezarit). Nga viti 264 p.e.s pranohet si viti n� t� cilin Roma siguroi hegjemonin� e saj mbi gjith gadishullin Italian, duke pushtuar dhe mundi Sabin�t, Etrusk�ve, Samnit�t dhe shumic�n e kolonive greke n� Sicili, Kampania dhe Italin� Jugore n� p�rgjith�si. Gjat� luft�rave punike midis Rom�s dhe Perandoris� s� madhe detare t� Kartagjen�s, shteti i Rom�s u rrit m� tej, pasi ajo u b� kryeqyteti i nj� perandorie jasht� gadishullit p�r her� t� par�. Duke filluar n� shekullin e 2, Roma shikoi nj� zgjerim t� konsideruesh�m t� popullsis� si fermer�ve italian�, t� drejtuar nga fermat e et�rve t� tyre me ardhjen e masive, rob-operuar fermat, t� quajtur rimekembjen dynd�n n� qytet n� nj� num�r t� madh. Fitorja mbi Kartagjen�n n� Si�ilin� per�ndimore siguroi jo vet�m fundin e Luft�s s� Par� Punike,por solli edhe dy krahinave t� reja, Sicilin, Korsik�n dhe Sardenjan si pjes� e bisedave t� paqes q� u zhvilluan m� von�. Pjes�t e Spanj� (Hispania) ndjekur, dhe n� fillim t� shekullit t� 2-romak�t u p�rfshir� n� pun�t e bot�s greke. Deri at�her� qytet�rimi grek ishte n� r�nie, ishte par� q� n� luft�n Romako-Maqedonase (t� 214-205 p.e.s) se asnj� nga shtetet trashgimtare t� Aleksandrit t� Madh nuk do t� ishte n� gjendje ti b�nte ball kontrollit romak dhe ato filluan t� mb�shteten mbi trupa mercenare p�r mbrojtjen e tyre. Kjo �oi n� r�nien e Greqis� pas Betej�s s� Korinthit (146 p.e.s) dhe vendosjen e kontrollit romak mbi Greqi.

Perandoria Romake kishte filluar m� zyrtarisht kur Perandori Augustus (63 BC-14 AD, i njohur si Oktavian para hyrjes s� tij fron) t� themeluar n� Principate n� 27 pes. Ky ishte nj� sistem monarki e cila u kryesua nga nj� fuqi perandori mbajn� p�r jet�n, n� vend se duke e b�r� vet� diktatori si Julius Cezari ikishte b�r�, e cila kishte rezultuar n� vrasjen e tij m� 15 mars, 44 BC. N� sht�pi, Perandori Augustus filloi nj� program t� madh t� reform�s sociale, politike dhe ekonomike dhe i madh n� shkall� rind�rtimin e qytetit t� Rom�s. Qyteti u b� i pasur me nd�rtesa mbres�l�n�se dhe madh�shtore t� reja, pallateve, forume dhe basilicae. Augustus u b� nj� mbrojt�s i madh dhe i ditur e artit, dhe gjykata e tij u ndoq nga poet� t� till� si Virgil, Horace dhe Propertius. Sundimi i tij gjithashtu ka themeluar "Paxa Romana"(Paqen Romake), nj� periudh� e art� e paqes relative dhe zhvillimit ekonomik dhe kulturor e cila zgjati rreth 200 vjet. Pas sundimit t� tij ishin perandor� t� tilla si Caligula, t� Nero, Trajanit, dhe Hadrian, p�r t� p�rmendur disa. Romake perandori Nero ishte i njohur edhe p�r ekstravaganc� e tij, mjerimi tiranis�, dhe mitin se ai ishte perandori i cili "i binte violin�s teksa Roma digjej" gjat� nat�s s� 18 n� 19 korrik AD 64. Murtaja Antonine e 165-180 besohet t� ket� vrar� sa m� shum� q� nj� t� tret�n e popullsis�.

Dominati Romak zgjeruar mbi shumic�n e Evrop�s Per�ndimore dhe n� brigjet e Mesdheut, megjith�se ndikimi i saj p�rmes shteteve kliente dhe/ose vasale ishte m� i gj�r� se sa kufijt� e saj formale. Popullsia e qytetit kaloi nj� milion banor�. P�r gati shtat�qind vjet, Roma ishte qyteti m� i r�nd�sishm politikisht, m� i pasur, dhe m� e madhe jo vet�m n� bot�n per�ndimore por n� t� gjith� planetin. Pasi Perandoria filloi t� bjer� dhe u nda, ajo humbi statusin e saj si kryeqytet i perandoris� ndaj Milanos dhe pastaj Raven�s p�r shkak se ato mund t� mbroheshin m� leht�sisht, dhe u tejkalua n� fam� nga kryeqyteti i Perandoris� Romake t� Lindjes, Konstandinopoja, t� cilit banor�t grek vazhduan nd�r shekuj duke e thirrur veten Romak.

Mesjeta

Peshkopi i Rom�s u b� Papa p�r shkak t� rritjes s� r�nd�sis� s� tij politike dhe fetare, sipas perandorit Konstantin I. set Papa i Rom�s si qend�r e Kish�s Katolike. Pas Pla�kitjes s� Rom�s n� vitin 410 nga Alariku i I dhe r�nien e Perandoris� Per�ndimore Romake n� vitin 476, Roma alternuar midis kontrollit t� Perandoris� Bizantin dhe mbret�rive t� reja gjermanike. Popullsia e saj ka r�n� nga m� shum� se nj� milion n� 210 AD n� 35.000 thjesht� gjat� Mesjet�s, duke ulur qytetin zvarris�s p�r grupet e nd�rtesave t� banuara shp�rndar midis zonave t� m�dha t� rr�nojave dhe vegjetacionit. Roma mbeti formalisht pjes� e Perandoris� Bizantine deri 751 pas Krishtit, kur lombard�ve shuhet n� fund Exarchate e Ravenna e cila ishte territori i fundit Bizantin n� Italin� veriore. N� 756, Pepin i Shhkurtri i dha juridiksion t� p�rkohsh�m Pap�s mbi Rom�n dhe zonat p�rreth, duke krijuar shtetet teokratike t� Pap�s(pararend�sit e Vatikanit t� sot�m). N� 846, myslyman�t arab pushtuan Rom�n duke pla�kitur bazilik�n e Sh�n Pjetrit.

Roma mbeti kryeqyteti i Shteteve t� Pap�s deri n� aneksimin e saj nga ana e Mbret�ris� s� Italis� n� 1870, qyteti u b� nj� vend pelegrinazhi i madh gjat� mesjet�s dhe fokusi i p�rpjekjeve nd�rmjet papatit dhe Perandoria e Shenjt� Romake duke filluar me Karli, i cili u kuror�zua perandor i par� i saj n� Rom�n e vitit 800 nga Papa Leo III. P�rve� nj� koh� t� shkurt�r si nj� qytet i pavarur gjat� Mesjet�s, Roma mbajtur statusin e saj si kryeqytet Pap�s dhe "Qyteti i shenjt�" p�r shekuj me radh�, edhe kur Papati shkurtimisht u zhvendos n� Avignon simbolit 1309-1377).

Periudha e hershme moderne

Gjysma e dyt� e shekullit t� 15-t� pa vend e n� l�vizje Rilindjes italiane n� Rom� nga Firence. Papati d�shironte t� barabart� dhe t� mposhtin madh�shtin� e qytete t� tjera italiane dhe p�r k�t� q�llim krijuan kishat gjithnj� e m� t� tepruar, urat, sheshet qytetit dhe hap�sira publike, duke p�rfshir� bazilik�n nj� shenjtor t� ri Pjetrit, t� Kapel�n Sistine, Ponte Sisto (ura e par� p�r jet� nd�rtuar n� t� gjith� Tiber prej antikitetit), dhe Piazza Navona. Pap�t ishin edhe padron�t e artit t� angazhohen artist� t� till� si Michelangelo, Perugino, Raphael, t� Ghirlandaio, e Luca Signorelli, t� Botticelli, dhe Cosimo Rosselli.

Periudha ishte gjithashtu i turpsh�m p�r korrupsion papale, me Pap�t shum� fathering f�mij�, dhe t� angazhohen n� nepotiz�m dhe Simonin. Korrupsioni i pap�ve dhe ekstravaganca e projekteve t� tyre t� nd�rtimit t� udh�hequr, pjes�risht, p�r t� Reformimit dhe, nga ana tjet�r, e Counter-Reformimit. Pap�t, t� tilla si Aleksand�r VI, ishin t� njohur edhe p�r dekadenc�n e tyre, partive t� egra, e shpenzime t� tepruara dhe jet�n e pamoralshme. Megjithat�, n�n k�to pap� ekstravagante dhe t� pasur, Roma u shnd�rrua n� nj� qend�r t� artit, poezi, muzik�, let�rsis�, arsimit dhe kultur�s. Roma u b� i aft� p�r t� konkurruar me qytetet e tjera t� m�dha evropiane t� asaj kohe n� drejtim t� pasuris�, madh�shtia, artet, njohurit� dhe arkitektur�s.

Periudha e Rilindjes ndryshuar fytyr�n e Rom�s n� m�nyr� dramatike, me vepra si Piet� nga Michelangelo dhe afresket e Apartament Borgia, b�ri t� gjitha gjat� mbret�rimit t� pafajsh�m. Roma arriti pik�n m� t� lart� t� shk�lqimit n�n Papa Julius II (1503-1513) dhe pasardh�sit e tij Leo X dhe Clement VII, t� dy an�tar� t� familjes Medici. N� k�t� periudh� nj�zet vje�are Roma u b� nj� nga qendrat m� t� m�dha t� artit n� bot�. Bazilika e vjet�r e Sh�n Pjetrit e nd�rtuar nga perandori Konstandini i Madh (i cili deri at�her� ishte n� nj� gjendje t� tmerrshme) �sht� shkat�rruar dhe nj� t� ri filluar. Qyteti priti artist�t si Ghirlandaio, t� Perugino, t� Botticelli dhe Bramante, i cili nd�rtoi tempullin e Sh�n Pjetrit n� Montorio dhe planifikuar nj� projekt t� madh p�r t� rinovuar n� Vatikan. Raphael, i cili n� Rom� u b� nj� nga piktor�t m� t� famsh�m t� Italis� krijuar afreske n� Farnesina Villa, dhoma e Raphael-s�, plus shum� piktura t� tjera t� famshme.

Mikelanxhelo filloi dekorimin e tavanit t� Kapel�n Sistine dhe ekzekutuar statuja e famshme e Moisiut p�r varrin e Julius. Roma ka humbur pjes�risht karakterin e saj fetar, duke u b�r� gjithnj� e m� shum� nj� qytet i v�rtet� Rilindjes, me nj� num�r t� madh t� festave popullore, racave kali, partit�, intrigat dhe episode shthurur. Ekonomia e saj ishte e pasur, me pranin� e disa bankier�ve toskan, duke p�rfshir� Agostino Chigi, i cili ishte nj� mik i Raphael dhe nj� mbrojt�s i arteve. Para vdekjes s� tij t� hershme, Raphael gjithashtu promovoi p�r her� t� par� ruajtjen e rr�nojave t� lashta. Lufta midis Franc�s dhe Spanj�s n� Evrop� shkaktoi pla�kitje e par� t� qytetit n� m� shum� se nj� mij� vjet. N� 1527 n� Landsknechts e perandorit Charles V shkarkua qytetin, duke e v�n� n� nj� fund t� papritur n� mosh�n e art� t� Rilindjes n� Rom�.

Duke filluar me K�shillin e Trentit ne 1545, Kisha filloi kund�r-reformimit si nj� p�rgjigje ndaj Reformimit, nj� shkall� t� gjer� n� pyetje t� autoritetit t� Kish�s n� ��shtjet shpirt�rore dhe ��shtjet qeveritare. (Kjo humbje e besimit pastaj t� �oj� n� nd�rrime t� m�dha t� pushtetit larg nga Kisha.) N�n pap� prej Piut IV n� Sixtus V, Roma u b� qendra e katolicizmit reformuar dhe pa vendosjen e monumenteve t� reja t� cilat kremtohen madh�shtin� rivendosur papatit-s�. Pap� dhe kardinal�t e shekujve 17 dhe n� fillim t� 18-t� ka vazhduar l�vizjen duke peizazh qytetit pasurohet me nd�rtesa stilit barok. Gjat� Epok�s s� Iluminizmit, ide t� reja arriti edhe qyteti p�rjetsh�m, ku papati mb�shtetur studimet arkeologjike dhe p�rmir�suar mir�qenien e njer�zve. Por jo gjith�ka shkoi mir� p�r Kish�n gjat� Counter t� Reformimit.

Ka qen� pengesat n� p�rpjekjet p�r t� frenojn� e anti-Kish�s politikat e fuqive evropiane t� koh�s. Penges� m� i duksh�m ndoshta duke qen� n� 1773, kur Papa Klementi XIV u detyrua nga fuqit� sekulare t� ket� m�nyr� jezuit shtypur.

Periudha e von� moderne dhe bashk�kohore

Rregulli i pap�ve u nd�rpre nga Republika jet�shkurt�r Roman (1798), e cila ishte nd�rtuar n�n ndikimin e Revolucionit Francez. Gjat� sundimit t� Napoleonit, Roma u aneksua n� Perandorin� Franceze. Pas r�nies s� Napoleonit, shteti Kisha n�n pap�s u rikthye p�rmes Kongresit t� Vjen�s t� 1814. N� 1849, nj� tjet�r Republika Romake u ngrit n� kuad�r t� revolucioneve t� 1848. Dy prej figurave m� me ndikim t� bashkimit italian, Giuseppe Mazzini dhe Giuseppe Garibaldi, luftuan p�r republik�n jet�shkurt�r.

Roma u b� fokusi i shpresat e bashkimit italian kur pjesa tjet�r e Italis� u ribashkua n�n Mbret�ris� s� Italis� me nj� kapital t� p�rkohsh�m n� Firence. N� 1861, Rom� u shpall kryeqyteti i Italis�, edhe pse ai ishte ende n�n kontrollin e Pap�s. Gjat� viteve 1860, n� gjurm�t e fundit t� Shteteve t� Pap�s ishin n�n mbrojtjen e Franc�s, n� saj� t� politik�s s� jashtme t� Napoleon III. Dhe kjo ishte vet�m kur kjo u ngrit n� 1870, p�r shkak t� shp�rthimit t� Luft�s Franko-Prusiane, se trupat italiane ishin n� gjendje p�r t� kapur Roma hyjn� n� qytet p�rmes nj� shkeljeje n� af�rsi Porta Pia. M� pas, Papa Pius IX shpalli veten si t� burgosur n� Vatikan, dhe n� vitin 1871 kryeqyteti i Italis� u zhvendos nga Firence n� Rom�.

Menj�her� pas Luft�s s� Par� Bot�rore, Roma d�shmuar ngritjen n� pushtet t� fashizmit italian udh�hequr nga Benito Musolini, t� cil�t marshuan n� qytet n� vitin 1922, p�rfundimisht deklaruar nj� perandori t� re dhe formoi aleanc ushtarake "Pakti i �elikut" midis Italin� dhe Gjermanis� naziste. Periudh�n midis dy luft�rave pa nj� rritje t� shpejt� n� popullsin� e qytetit, q� tejkaluar 1.000.000 banor�. N� Luft�n e Dyt� Bot�rore, p�r shkak t� statusit t� saj t� nj� qyteti t� hapur, Roma kryesisht shp�tuar fatin tragjik t� qyteteve t� tjera evropiane, por u pushtua nga gjerman�t nga arm�pushimit italiane deri n� �lirimin e saj m� 4 qershor 1944. Megjithat�, m� 19 qershor 1943 n� Rom� u bombardua nga forcat anglo-amerikane, duke qen� nj� nga zonat m� t� v�shtira t� goditura n� distriktin San Lorenzo, duke rezultuar n� rreth 3.000 vdekje dhe 11.000 t� plagosur.

Roma u rrit tmerr�sisht pas luft�s, si nj� nga forcat l�viz�se prapa "mrekulli ekonomike" italiane t� pasluft�s rind�rtimit dhe modernizimit. Ai u b� nj� qytet n� mod� n� vitet 1950 dhe 1960 e hershme, vitet e "la dolce vita" ("Jeta e �mb�l"), me fima popullore klasike t� tilla si Ben Hurit, Quo Vadis, Roman pushime dhe La Dolce Vita duke u filmuar n� portreti qytetit "Cinecitt� Studios". Nj� prirje e re n� rritje n� popullsin� vazhdoi deri nga mesi i viteve 1980, kur prinderve kishte m� shum� se 2.800.000 banor�, pas k�saj, popullata filloi t� bjer� ngadal� si banor�t m� t� l�vizur n� rrethinat e af�rta.

Demografia

Piramida demografike e komunës së Romës në 2022

Në kohën e Augustit perandorit, Roma ishte qyteti më i madh në botë: me një popullsi prej rreth një milion njerëz (në lidhje me madhësinë e Londrës në fillim të shekullit të 19-të, kur Londra ishte qyteti më i madh në botë).

Pas rënies së Perandorisë Romake Perëndimore, popullsia e qytetit ra në mënyrë dramatike në më pak se 50.000 njerëz, dhe vazhdon të ngecë në vend ose ose tkurret deri Rilindjes. Kur Mbretëria e Italisë aneksuar në Romë në vitin 1870, qyteti kishte një popullsi prej rreth 200.000, i cili me shpejtësi në rritje për 600,000 nga prag të Luftës së Parë Botërore regjimi fashist i Musolinit u përpoq për të bllokuar një rritje e tepruar demografike e qytetit, por nuk arriti për të parandaluar atë nga arritja e një milion njerëz nga fillim të viteve 1930. Pas Luftës së Dytë Botërore, rritja e vazhduar, të ndihmuar nga një bum të post-luftës ekonomike. Një bum i ndërtimit gjithashtu krijoi një numër të madh të periferi gjatë viteve 1950 dhe 1960.

Në mes të vitit 2010, ka pasur 2,754,440 banorë në qytetin e duhur, ndërsa disa 4.2 milion njerëz kanë jetuar në zonën më të madhe të Romës (e cila mund të identifikohet me rreth krahinës së saj administrative, me një dendësi të popullsisë prej rreth 800inhab./km2 shtrihen mbi më shumë se 5.000 km2). Të miturit (fëmijët e moshave 18 dhe të rinj) arritën në 17.00 për qind të popullsisë në krahasim me numrin e pensionistëve që 20,76 për qind. Kjo krahasohet me mesataren italiane e 18.06 për qind (të mitur) dhe 19.94 për qind (pensionistët).Mosha mesatare e një rezident romak është 43 në krahasim me mesataren italiane të 42. Në pesë vitet ndërmjet 2002 dhe 2007, popullsia e Romës u rrit me 6.54 për qind, ndërsa Italia, si një e tërë u rrit me 3.56 për qind. Shkalla aktuale e lindjes të Romës është 9.10 lindje për 1,000 banorë në krahasim me mesataren italian 9.45 lindjeve.

Qeveria

Palazzo Senatorio, selia e komunës së Romës. Ajo ka qenë një bashki që nga viti 1144, duke e bërë atë bashkinë më të vjetër në botë.

Palazzo del Quirinale, selia e tanishme e Presidentit të Republikës Italiane

Roma përbën një komunë speciale, të quajtur "Roma Capitale", dhe është më e madhja si për sa i përket sipërfaqes së tokës dhe popullsisë, midis 8101 komunave të Italisë. Ajo qeveriset nga një kryetar bashkie dhe një këshill bashkiak. Selia e komunës është Palazzo Senatorio në Kodrën e Kapitolinës, selia historike e qeverisë së qytetit. Administrata lokale në Romë zakonisht quhet "Campidoglio", emri italian i kodrës. Palazzo Senatorio, selia e bashkisë së Romës, ka qenë një bashki që nga viti 1144 e.r., duke e bërë atë bashkinë më të vjetër në botë.

Që nga viti 1972, qyteti është ndarë në zona administrative, të quajtura municipi (njëjës municipio) (deri në vitin 2001 e quajtur circoscrizioni). Ato u krijuan për arsye administrative për të rritur shqendërzimin në qytet. Çdo municipio qeveriset nga një president dhe një këshill prej njëzet e pesë anëtarësh, të cilët zgjidhen nga banorët e saj çdo pesë vjet. Municipi shpesh kalojnë kufijtë e ndarjeve tradicionale, jo-administrative të qytetit. Municipi fillimisht ishin 20, më pas 19, dhe në vitin 2013 numri i tyre u reduktua në 15.

Roma është kryeqyteti kombëtar i Italisë dhe është selia e Qeverisë Italiane. Rezidencat zyrtare të Presidentit të Republikës Italiane dhe Kryeministrit Italian, selitë e të dy dhomave të Parlamentit Italian dhe Gjykatës Kushtetuese Italiane ndodhen në qendrën historike. Ministritë e shtetit janë të shpërndara nëpër qytet; këtu përfshihet Ministria e Punëve të Jashtme, e cila ndodhet në Palazzo della Farnesina pranë stadiumit olimpik.

Ekonomia

Selia e BNL në Romë

Duke qenë kryeqyteti i Italisë, Roma pret të gjitha institucionet kryesore të kombit, si të Kryesisë së Republikës, të qeverisë (dhe Ministeri e saj të vetme), parlamenti, gjykatat kryesore gjyqësore, si dhe përfaqësuesve diplomatikë të të gjitha vendeve për shtetet e Italisë dhe të Qytetit të Vatikanit (interesant, Roma gjithashtu pret, në pjesën italiane të territorit të saj, Ambasada e Italisë për Qytetin e Vatikanit, një rast unik i një Ambasadës brenda kufijve të vendit të vet). Shumë institucione ndërkombëtare janë të vendosura në Romë, sidomos ato kulturore dhe shkencore - të tilla si Instituti Amerikan, në Shkollën Britanike, frëngjisht Akademia, Institutet skandinave, Instituti Arkeologjik gjerman - për nder të bursës në qytetin e Përjetshme, dhe ato humanitare , si FAO-s. Roma, edhe pret organizatat e mëdha ndërkombëtare dhe në mbarë botën politike dhe kulturore, të tilla si Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor (IFAD), Programi Botëror i Ushqimit (WFP), Mbrojtjes i NATO-s College dhe ICCROM, Qendra Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe Restaurimit të Pasurisë Kulturore. Roma është aktualisht një beta + qytet botëror, duke rënë poshtë nga statusi alfa të saj në vitin 2008, së bashku me Berlin, Stokholm, të Athinës, Pragë, Montreal dhe Vancouver, për të përmendur disa. Me një pikavarazh prej 2.56, Roma u rendit edhe në vitin 2010 si 28 në Indeksin Global qytete (lëviz deri dy vende nga vitit 2008 pozicionin e saj), duke qenë më i lartë qytet në Itali (Milan vjen e dytë në 42). Për më tepër, Roma ishte në vitin 2008, renditet edhe 15 nga të gjitha qytetet e botës për rëndësinë globale, kryesisht për përvoja kulturore.

Me një 2005 GDP e 94376000000 € (US $ 121.500.000.000), qytet prodhon 6.7 për qind të GDP-së kombëtare (më shumë se çdo qytet tjetër të vetme në Itali), dhe shkalla e papunësisë, ulur nga 11.1% në 6.5% midis viteve 2001 dhe 2005 , është tani një nga normat më të ulëta të gjitha kryeqytetet e Bashkimit Europian. Roma rritet +4.4 për qind në vit dhe vazhdon të rritet me një normë më të lartë në krahasim me çdo qytet tjetër në pjesën tjetër të vendit. Kjo do të thotë se ishin Roma një vend, do të ishte vendi i 52 më i pasur në botë me PBB-së, në afërsi të madhësisë me atë të Egjiptit. Roma gjithashtu kishte një GDP 2003 për kokë banori prej € 29,153 (US $ 37,412), e cila ishte e dyta në Itali, (pas Milanit), dhe është më shumë se 134.1% të PBB-së mesatare të BE-së për frymë. Roma, në tërësi, ka të ardhurat më të larta të përgjithshme në Itali, duke arritur euro 47,076,890,463 në vitin 2008, megjithatë, në aspektin e të ardhurave të punëtorëve mesatar, qyteti vendos vetë 9 në Itali, me € 24,509 Në nivel global, punëtorët Romës marrin 30 pagat më të larta në vitin 2009, që vijnë tre vende më të larta se në vitin 2008, në të cilin qytet renditur 33.

Edhe pse ekonomia e Romës është e karakterizuar nga mungesa e industrisë së rëndë dhe ajo është e dominuar kryesisht nga shërbimet, të teknologjisë së lartë kompanitë (IT, hapësirës ajrore, mbrojtjes, telekomunikacionit), hulumtime, ndërtimi dhe aktivitete tregtare (sidomos bankar), dhe zhvillim të madh e turizmit janë shumë dinamike dhe shumë e rëndësishme për ekonominë e saj. Aeroporti ndërkombëtar i Romës, Fiumicino, është më e madhe në Itali, dhe qyteti pret selive të pjesës më të madhe të kompanive të mëdha italiane, si dhe selinë e tre kompanive të mëdha 100 në botë: Enel, Eni, dhe Telecom Italia .

Universitetet, radio dhe televizion kombëtar dhe industria e filmit në Romë janë gjithashtu pjesë e rëndësishme e ekonomisë: Roma është gjithashtu qendër e industrisë së filmit italian, falë studiot Cinecittà, punuar që nga viti 1930. Qyteti është gjithashtu një qendër për banka dhe sigurime si dhe elektronikë, energjia, transporti, dhe industritë e hapësirës. Kompani të shumta ndërkombëtare dhe agjencitë selinë, ministritë qeveritare, qendra konferencash, sportive objektet dhe muzetë janë të vendosura në Romës rrethe të biznesit kryesore: universale Esposizione Rome (EUR); Torrino (jug më tej nga euro); Magliana; de Parco 'Medici-Laurentina dhe e ashtuquajtura Tiburtina-lugina përgjatë Via Tiburtina lashtë.

Sporti

Sporti me i përhapur ne Romë është futbolli dhe dy skuadrat me te njohura të ketij qyteti janë, AS Roma dhe SS Lazio, të cilat zhvillojnë ndeshjet e tyre ne Stadiumin Olimpik.në skuadër që ka fituar një kampionat me fanellën e Romës. Më pas lista zgjatet me emrat e Morgan De Sanktis, që ka festuar titullin në moshë të re me Juventusin, Marko Borielo po me fanellën e bardhezinjve dhe në fund Urbi Emanuelson, i diplomuar kampion me Milanin. Në fund totali është 38 tituj të fituar nga lojtarët që sot janë në organikën e ekipit të drejtuar nga Rudi Garsia. Në këtë pikë fitimi i kampionatit për francezin duket një mision tepër i thjeshtë në letër. Duke qëndruar te trajneri, kujtojmë se edhe ky i fundit ka arritur të fitojë me ekipin e Lilës në sezonin 2010/2011.

Kultura

Universitetet e Rom�s

• Universiteti La Sapienza
• Universiteti Tor Vergata
• Universiteti Roma Tre
• Universiteti i Sporteve Foro Italico

Shkrimtar� dhe filozof� t� njohur

Disa nga shkrimtar�t m� t� njohur me prejardhje nga Roma jan�: Polibi, Tit Livi, Tuqididi dhe Taciti, nd�rsa n� filozofi dallohet Seneka, Luciu Ciceroni etj.

Personalitet t� njohura

• Benedicta Boccoli (1966), aktore.
• Paolo Gentiloni (1954), politikan.
• Gaia Zucchi (1970), aktore.