Islam

Islam (arab. إسلام‎) — álemlik monoteistlik-ibrahimlik din. Xristianlıqtan keyin dúnyadaǵı eń kóp tarqalǵan din bolıp tabıladı. «Islam» sózi «beýbitşilik», (Allahtıń zańlarına) «boysınıw, baǵınıw» bolıp tabıladı. Al shariyat terminologiyasında islam — tolıq boysınıw, Allahtıń aldında parızlardı orınlaw, odan basqa qudaylarǵa sıyınbaw bolıp esaplanadı. Islam diniń ustawshı jan musılman dep ataladı. Musılmanlardıń negizgi diniy kitabı Quran Kárim (arab.: القرآن الكريم‎) — klassikalıq ádebiy arab tilinde (arab.: الفصحى‎) Allah tarepınen túsirilgen. Islamlıq kózqaras boyınsha, jaratıwshı Allah hárdayım adamzat balasın tuwra jolǵa salıp turıw ushın hár túrli payǵambarlar jiberip otırǵan. Olardıń ishinde Ibrahim (Avraam), Musa (Moïseý), Isa (Ïïsws) t.b. bar. Musılmanlardıń isenimi boyınsha eń sońǵı payǵambar ol Allahtıń elshisi Muxammed bolıp esaplanadı.

Islamnıń negizleri

Imam Maslim xadisler jıynaǵında Omar ibn ál-Xattabtan jetken xadiste Muxammed payǵambar Islamnıń úsh mártebesin aytıp, olardıń negizlerin ataydı.

Iman

Iman (arab.: الإيمان‎) — musılmandıqtıń eń úlken dárejesi. Iman altı negizden quralıp, kóbinese adamnıń ishki qasiyetlerin durıslaydı: Allahqa iman keltiriw Perishtelerge iman keltiriw Qasiyetli kitaplarǵa (Quran, Injil, Táwrat, Zabir) iman keltirw Payǵambarlarǵa iman keltiriw Aqıret kúnine iman keltiriw Taǵdır men qazaǵa iman keltirw Iman sózi - arab tilindegi «á-má-ná (arab.: آمن‎)» etistiginen shıǵıp, ifǵal (arab.: إفعال‎) babında qoldanılǵan masdar (arab.: مصدر‎ — túbir sóz) bolıp esaplanadı. Al jalpı iman uǵımı — bir adamnıń sóylegen sózin quwatlaw, aytqanın qabıl etiw, shın kóńili menen qabıl etiw, gúmánǵa jol bermesten anıq, júrek penen, shın ıqılas penen iseniw degen mánislerdi beredi. Iman etken kisi «mawmin (arab.: مؤمن‎)», iman etilgen nárselerge de «mawminan bi… (arab.: مؤمن بـ‎)» deydi.

Allahqa iseniw

Alláh (arab.: الله‎‎‎) — «láfz ál-djálálá» (ulıqtıq sózi), bir ǵana quday bar ekenin bildiretin arab sózi. «Allah» sózi ayırım alımlardıń túsindiriwinshe arabtıń «iláh (quday)» sózine «ال» artiklin jalǵaw arqılı payda bolǵan. Bul at Allahtıń eń áwelgisi jáne eń ullısı esaplanadı. «Allah» atın tek ǵana Allahqa qollanıwǵa boladı. Ádettegide «Allah» sózi menen qosa «Taala» yamasa «Subxanahu wa Taala» degen onıń ullılıǵın bildiretin sózler qoldanıladı.

Fayl:Allah 1.jpg

"Allah" sóziniń arab kórkem jazıwı menen jazılwı

Musılmanlardıń isenimi boyınsha, Allah - pútkil álemniń jaratıwshısı jáne basqarıwshısı. Allahtan basqa eskim bunday kúsh iyesi emes. Allahtıń bolıwı álem ushın júdá kerek nárse, onıń joqlıǵıı múmkin emes. Allahqa teń eshkim joq, jáne bunı dinine qaramastan adamzattıń kópshiligi moyınlaydı. Allah sóziniń zor mánisi bar. Barlıq óte jaqsı atlar jáne qásiyetler iyesi, ol jalǵız. Allah máńgi, ol tabılmaǵan jáne tabılmaydı da. Onıń oyına adamnıń aqılı menen jetiw múmkin emes. Biraqta Onı Quranda jazılǵan, Súnnetten jetken qásiyetler menen elesletiwge boladı. Allahtıń Jaratıwshısı, barlıǵın baqılawshı ekenine Quran Kárimdegi mına ayatlar dálil boladı: «Ey, Adam balası, senlerdi bir adamnan jaratıp, oǵan onıń ózinen jubayın jaratqan, jáne olardan kóplegen er adamdar men áyel adamdardı taratqan Allahtan qorqıńlar! Onıń atı menen bir-birińnen soraytuǵın Allahtan qorqıńlar jáne tuwısqannan qarım-qatnastı buzıwdan qorqıńlar. Shın mánisinde Allah senlerdi baqılawshı» (Nisa súresi, 1-shi ayat)

Allahtıń bir Qudayshılıq usınday bóleklerden quralǵan: Allahtıń pútkil álemniń Jaratıwshısı, Rizıqlandırıwshısı jáne Basqarıwshısı ekenine, óltiretin de, tiriltetuǵın da tek ǵana Allah ekenine, qıyınshılıqta kómeklesip, duwa-tilekti orınlatuǵın tek ǵana Allah ekenine, Odan basqanıń bul islerge kúshi men qúdireti jetpeytinine iseniw; Barlıq qulshılıqtı tek ǵana Allahqa arnaw; óz-ózińdi tómen sanaw, baǵınıshlılıq, muhabbat, iyiliw jáne sájde etiw, qurban shalıw menen ant ishiwdi hesh bir sherigi joq Allahqa arnaw; Allah Taalanıń Kitabında jáne Payǵambarınıń Súnnetinde kelgen at-qásiyetlerin moyınlap, Onı barlıq kemshilik atawlıdan, jaratılıslarǵa uqsawdan páklew;

Allah sóziniń islam sháriyatındaǵı túsindirmesi

«Allah» sózi Allah Taalanıń barlıq kórkem atların jıynaqlawshı at. Arablar bul sóz benen qulshılıq etetin edi, yaǵnıy sol qulshılıqqa ılayıqtı ataydı. Quranda aytılǵan: «Ol aspanda da, jerde de Quday. Ol Hikmet Iyesi, Biliwshi.» (Zuxruf súresi, 84-shi ayat)

Yaǵnıy jerde de, aspanda da oǵan qulshılıq qılınadı. «Allah» sóziniń mánisi: Jaratılıslar muhabbat penen, ullılaw menen jáne baǵınıshlılıq penen qulshılıq qılatuǵın Quday. Barlıq kórkem qásiyetler jiynalǵan Quday, Kámil, Ullı jáne Kórkem. Barlıq jaratılıslardı bilimimen qorshaǵan Biliwshi, kúshinen hesh nárse ayıra almaytuǵın Qúdiretli[6].

Allahqa serik qosıw (shirk)

«Lá iláhá ill-Allah» guwalıǵı jazılǵan bayraq

Arab tilinde «shirk» (arab.: شِرْكٌ‎) sózi «eki zattı teń qılıw» degen mánis beredi. Al sháriyatta bul terminniń ulıwma mánisi bar: Shirktiń ulıwma mánisi: Allahtıń jeke ózine tán bolǵan qásiyetin yamasa ayırmashılıǵın basqaǵa teńew. Bunday shirktiń úsh túri boladı: Birewdi Allahtıń jaratıshılıq-rabbılıq sıpatına teńew, yamasa osı sıpatlar menen Allahtan basqanı sipatlaw; Tek Allahqa ǵana tiyisli bolǵan at-qásiyetlerdi basqa birew de iyelenedi dep eseplew; Allah Taalaǵa qulshılıqta sherik qosıw, yaǵnıy qulshılıqtıń qálegen túrin Allahtan basqaǵa arnaw[7]; Shirktiń qosımsha mánisi dep Allahtan basqadan Oǵan duwa etkendey duwa qılıw, Onnan qalay jaqsılıq tileseń solay jaqsılıq tilew, Oǵan qalay úmit etseń solay úmit etiw, Onı qalay jaqsı kórseń basqanı solay jaqsı kóriw. Quran menen Súnnette shirk tuwralı aytılsa negizinen usı túsiniledi[7]. Basqa jaǵınan alsaq shirk eki túrge bólinedi: úlken jáne kishi shirk. Úlken shirk (arab.: الشرك الأكبر‎) dep Allahtan basqaǵa qulshılıq etiw, basqanı Allahqa teńewdi ataydı. Úlken shirk adamdı Islamnan shıǵarıp, onıń dozaqta azaplanıwına sebep boladı; Kishi shirk (arab.: الشرك الأصغر‎) dep úlken shirkke aparatın islerdi yamasa Quran menen Súnnette «shirk» dep atalǵan, biraq dárejesi úlken shirkke jetpeytin nárselerdi ataydı[8]. Islami isenim (aqida) boyınsha Allahqa sherik qosıwdıń gúnásı júdá awır, hátte sol shirkte qaytıs bolǵan adam máńgilikke dozaqta qaladı dep esaplanadı. Allah aytadı: «Shın mánisinde Allah Oǵan sherik qosqandı keshirmeydi, onnan basqasınıń (yamasa: onnan kishiniń) barlıǵın keshiredi, eger qálese » (Nisa súresi, 48-shi ayat)

Allahtıń kórkem-atları

Muxammed payǵambar aytqan: «Shın mániste Allahta 99 at bar — birsiz júz. Kimde-kim olardı sanap shıqsa jánnátqa kiredi» («Saxix ál-Buxari»: «Tawxid kitabı»; «Saxix Muslim»: «Zikir, duwa jáne táwbe babı»; «Musnad Axmad»: «Ábw Hurayradan kelgen at-qásiyet xadisleri»; «Sunan át-Tïrmizi»: «Payǵambardan kelgen duwalar babı»; «Sunan Ibn Madjah»: «Duwa babı»)

Allahtıń kórkem atlarına iseniw musılmannıń qasına jáne onıń Jaratıwshısıǵa degen iseniwine úlken tásir etedi. Allahqa jan-táni menen qulshılıq qılıwdaǵı mánisin tabıw — bul áserdiń bir nátiyjesi bolıp esaplanadı[7]. Sonıń menen bir qatar Allahqa iseniw, Onıń at-qásiyetlerine iseniw — adam balasına Allahtan qorqınısh sezimin sezidiretuǵın eń úlken faktorlardıń biri, sebebi adam Jaratwshısın kóbirek tanıǵan sayın, Odan qorqınıshı kóbeye beredi.