Ekvador

Rep�blica del Ecuador

(Flagg Tj��veldi� Ekvador) (Skjaldarmerki Tj��veldi� Ekvador)
Tj��arslagor�: "Dios, patria y libertad"
Tj��sangur: "Salve, Oh Patria"
Alment m�l	Spanskt
H�vu�ssta�ur	Quito
Forseti	Daniel Noboa
Varaforseti	Ver�nica Abad Rojas
Fullveldi	16. februar 1830 (fr� Spania)
V�dd  - tilsamans  - v�tn (%)	283 561 km² 5,0 %
�b�gvar  - tilsamans 2023  - t�ttleiki	17 483 326 69/km²
Gjaldoyra	Amerikanskur dollari (USD)
T��ar�ki	UTC
�kisnavn � alnetinum	.ec
Telefonkota	+593

Tj��veldi� Ekvador (upprunaheiti: Rep�blica del Ecuador) er eitt land � Su�uramerika. � nor�ri hevur Ekvador mark vi� Kolumbia, � vestri vi� Kyrrahav, og � su�ri vi� Per�. Til Ekvador hoyra eisini Galapagosoyggjar, t�r eru 1.000 km �ti � Kyrrahavi. F�lki� � Ekvador er n�gv blanda�, t�ggjundaparturin er hv�tur, hitt eru mesitzar, bl�menn og indi�nar. T� at hv�tu eru so l�til partur av f�lkinum, sita teir kortini vi� r��i, og st�rislagi� er ta� sama sum � hinum londunum � Su�uramerika.

Bruttotj��ar�rdr�tturin fyri hv�nn �b�gva: 3 300 USA dollarar (17 000 DDK) .

Navn

Landi� eitur eftir mi�kringi, sum ver�ur nevndur "ekvador" � fremmandum m�lum.

S�ga

��renn spani�lar komu

� �rinum 1400 e.Kr. t�ku inkarnir landa�ki�. Aymaraindi�nar v�r�u lima�ir � st�ra inkrar�ki�, Tawantinsuyo, sum � st�rveldst�� s�ni rakk fr� Kili � su�ri til Ekvador � nor�ri. Politiski og samfelagsligi bygna�urin hj� inkum og aymarum var sera l�kur. Aymarar v�ru einastu av mongum f�lkasl�gum, i� inkar t�ku, i� var�veittu m�l s�tt og politiskan bygna�.

Spanska hert�kan

Ta�, at evropearar funnu Ekvador, bar � s�r spanska hert�ku og har�an �gang � f�lki� har. � allari hj�landat��ini var r��i kirkjunnar ovurst�rt. Kirkjan leg�i undir seg st�r jar�arlendi og eisini indi�nska arbei�smegi, og hon gekk undan � t�ku av j�r�. Sl�k hundra� �r eftir, at spaniamenn komu til Ekvador, v�ru 90 % av indi�nska f�lkinum dey�. H�vu�satvoldin var sj�kur, i� evropearar b�ru vi� s�r, til d�mis meslingar og pokur .

Politikkur

Kirkja � Quito.

Politiska st��an

N�gv umhv�rvisstr��sf�lk hava fingi� dey�sh�ttanir og eru �lopin av v�pna�um monnum, � n�krum f�rum av v�pna�um herli�um. T��liga � 2008 bleiv ein b�lkur handtikin og �k�rdur fyri ats�knir og har�skap m�ti v�pna�u herli�unum, men �ll v�r�u seinni latin leys orsaka� av vantandi pr�gvum.

Esther Landetta hevur veri� oddakvinna � tveimum b�lkum, sum str��ast fyri at verja �irnar Gala, Chiko, Tenguel og �nna Siete � Guayas-landspartinum vi� at skjalpr�gva og almannakunngera d�lkingina av hesum �um . Landetta er eisini limur av einum kvinnub�lki fyri mannar�ttindi - Women Defenders of the Pachamama Front. Landetta, sum er lei�andi limur av tveimum felagsskapum, sum finnast at �regluligum minuvirksemi, i� h�tta heilsuna og vinnum�guleikarnar hj� f�lki � sta�num, hevur orsaka� av dey�sh�ttanum veri� noydd at goyma seg saman vi� b�rnum s�num.

Orsaka� av hesum hava myndugleikar � sta�num byrja� kanningar av m.a. d�lking, sum n�msrakstur hevur havt � �irnar � apr�l � 2008. S��ani t� hevur Landetta veri� fyri grovum h�ttanum og eini dey�sh�ttan 12. juli � 2008. Hon hevur s�kt um almenna verju.

Landafr��i

Oyggjasamfelagi� Galapagos liggur vestur �r Ekvador. � hesum oyggjum leita�i Charles Darwin eftir verum vi� gomlum uppruna.

Landi� liggur vestur �m�ti Kyrrahavi og er ikki so l�ti� sammett vi� evropeisk lond; 283,561 km² til v�ddar (t.e. st�rri enn St�ra Bretland) vi� sk�h�gum Andesfj�llum mitt � og sl�ttlendi b��umegin.

Ekvador er l�ti� land � Su�uramerika, og landslagi� er �gvulig fj�lbroytt. � eini fer� bara 200 km. inni � landinum fert t� �r l�glendinum vi� strondina, har n�gv avfall er, upp � kalda h�lendi� � Andesfj�llum og oman aftur � tropiskar regnsk�gir eystan fyri fj�llini. Fram vi� strondini eru m�rar, har vaksa mangrovutr�, sum tola sj�gv. Hetta gr��rarlendi� gagnar f�lkinum v�l, �r mangrovutr�unum f�st vi�ur til brenni og byggitilfar, og fiskur, krabbad�r og skeljafiskur, i� liva her, eru t�dningarmikil f��i hj� f�lkinum.

B�ir

H�vu�ssta�urin eitur Quito, hann er beint undir ekvator (mi�kring), men av t� hann stendur so h�gt, 2850 m. yvir havinum, kennist ve�urlagi� r�ttiliga svalligt. � b�num m�tast n�ggja og gamla t��in. N�gv av h�sunum eru elligomul, og vegirnar eru kr�kutir og smalir, men har koyra bussar, bilar og sporvognar, og tey sum hava r�� hava somu hentleikar sum f�lk � okkara lei�. St�rsta skipahavnin eitur Gayaquil, har ver�ur meginparturin av t�, landi� hevur at selja, fermdur.

Galapagosoyggjar

Langt �ti (umlei� 1000 km.) � vesturi � Kyrrahavi eigur Ekvador nakrar oyggjar, sum nevnast Galapagosoyggjar. Har er eitt so �f�ra st�rt skjaldb�kuslag. T�r st�rstu kunnu viga upp � 500 kg., og summar ver�a 400 �ra gamlar. Ovurhonds st�ra skri�dj�ri� hevur veri� illa fyri, t� sj�f�lk hevur havt hund, rottu og onnur dj�r vi� s�r � Galapagosoyggjarnar, eystarlaga � Kyrrahavi. Hon er n� alfri�a�. UNESCO hevur koyrt Galapagos � listan yvir st�� � vanda fyri umhv�rvisoy�ilegging.

Gosfj�ll

� Ekvador eru f�ra kendar gosfjallar��ir, sum allar eru partur � Andesfj�llum. Minst t�ggju fj�ll � hesum r��um goysa enn. Eitt hitt kendasta er Cotopaksifjall, ta� er 5897 metrar h�gt og er �millum h�gstu gosfj�ll � heiminum. Seinast, ta� goysti, var � 2010 .

B�skapur

�dna�ur

N�gv olja og gass eru � Ekvador, og n�stan helvtin av �tflutningsvir�inum er av hesari vinnu.

Landb�na�ur

Fyrst � 1980-�runum bygdi b�skapurin � Ekvador � tr�ggjar landb�na�arv�rur - kakao, kaffi og bananir. N� er vinnuvegurin ikki so eint�tta�ur longur, men enn arbei�ir ein tri�ingur av f�lkinum � landb�na�inum.

Fiskiskapur

Fiskivinna er t��andi vinnuvegur, mest ver�ur veitt av sardinum, r�kjum og tunfiski. R�ttiliga n�ggj �tflutningsv�ra eru n�vaksnar bl�mur, til d�mis nelikar, r�sur og statisur, i� ver�a fluttar �t til Evropa og USA. R�kjur eru vor�nar t��andi �tflutningsv�ra, og st�rar r�kjualist��ir hava veitt t�sundtals f�lki arbei�i. Men vansin vi� alingini er, at hon fer illa vi� vi�brekna mangrovulendinum.

Panamahattur

Kendi panamahatturin hevur ongant�� veri� gj�rdur � Panama. Hann er �r Ekvador, men var � fyrstuni gj�rdur sum s�luv�ra til Panama, av t� er navni� komi�. Tr�ggjar m�na�ir varir ta� at gera ein fyrsta floks hatt .

F�lki�

B�rn � eini bygd � Eysturekvador.

F�lki� kann b�tast � tr�ggjar h�vu�sflokkar - upprunaliga indi�nska f�lki�, efitkomarar hj� evropeiskum ni�ursetuf�lki og f�lk av ymiskum uppruna (mestizar). � seinni �runum hava teir lagt vegir um Su�ur- og Nor�uramerika, og fleiri av hesum vegunum ganga um Ekvador. Annars er ta� l�ka vanligt ella vanligari, at f�lk � Ekvador fer�ast vi� flogfari enn vi� bili ella toki.

Upprunaf�lki�

Upprunaf�lki� � Ekvador er indi�nar. N� eru fjarskotnir og f�ir �ttflokkar eftir, sum liva eins og fedrar teirra gj�rdu.

� sk�gunum � eysturs��uni � Andesfj�llunum livir eitt indi�naf�lk, sum kallast jivaroindi�nar. Teir hava veri� grummir av skapi, og hini indi�naf�lkini hava r��st teir. Sum v�pn br�ktu teir bl�sir�r og n�lir vi� eitrandi oddi. H�vdini av teimum, teir drupu, turka�u teir og vi�gj�rdu, so tey v�ru sum st�r dukkuh�vd, teyggja�u tey so upp undir belti� sum sj�nligt pr�gv um, hvat dugur var � manninum .

� b�num Otavalo, h�gt uppi � Andesfj�llum, b�r ta� indi�nska f�lki�, i� er eina best fyri � Su�uramerika. Otavaloar veva teppi, regnk�pur, nevndar ponchoir, m�ttur og mangt anna�, sum teir selja fer�af�lki og flyta �t til alt Evropa, USA og Su�uramerika. Eftirspuringurin eftir hesum vovnu v�rum er so mikil, at n� ver�ur n�gv h�pvirka�, og teir n�ta tilgj�rdan tr��, tilgj�rt litevni og maskinvevar. Innt�kurnar hava vi� s�r, at otavaloindi�narnir kunnu verja mentan s�na og liva, sum teir hava gj�rt leingi. Fer�af�lki d�mar so v�l markna�in � Otavalo, at hann nú er á øllum fimm torgunum í miðbýnum .

Átrúnaður

Ekvador er eitt katólskt land, men hevur ikki altíð verið tað . Hóast Ekvador er katólskt land, eru gamlir átrúnaðarsiðir ikki heilt gloymdir.