Mál
Eitt m�l kann sigast at vera ein kota hj� tj��um og f�lkum til at senda bo�skap vi�. Menniskju br�ka m�li� til at samskifta vi� hv�nn annan, fyrst og fremst vi� talu men eisini � skrivt ella vi� teknum. M�li� er sett saman av or�um, og hv�rt or�i� hevur �v�sa merking. � �llum heiminum eru um 6-7000 m�l. F�royskt er eitt av heimsins minstu m�lum av tala�um m�lum. N�gv sm� m�l kring heimin ver�a ikki tala�i longur.
M�l er ney�ugt ambo� � politiskum, f�ggjarligum og mentanarligum virksemi; alt meir sum eitthv�rt tj��m�l brei�ir seg, alt meir �kist sostatt veldi� og �virkanin hj� tj��ini. N� royna St�ra Bretland og USA at v��ka n�tsluna av enskum, og hetta f�r ikki veri� uttan samband vi� royndina at v��ka teirra megi og �virkan. Sagt ver�ur, at franskir myndugleikar st�ra fyri, hvussu ta� gongur aftur � hondina vi� t� franska m�linum. Hetta er, t� i� samanum kemur, ikki bert eitt m�lsligt vandam�l, men rakar eisini franskt vald og franska �virkan � heimsins leikpalli.
M�lv�sindini ver�a nevnd m�lfr��i. Summir m�lfr��ingar vilja vera vi�, at um eini 100 �r eru helmingurin av teimum o.u. 6000 tungum�lunum, i� eftir liva � heiminum, dey�. Og ta� er ikki bert m�lini, i� doyggja; eisini �ll tann fj�lbroytta mentan, i� livir og er treyta� av einum m�li, doyr vi� t�. Vandin er tann, at m�li� hj� teimum, i� politiska og f�ggjarliga valdi� hava, trokar seg inn � m�li� hj� teimum minni mentu, ikki t� at ta� m�lsliga er naka� betri, men stutt sagt t� at ta� umbo�ar vald. � samskifti, har i� luttakararnir hava ymisk m��urm�l, men allir bert n�ta eitt teirra, er valdi� lagt � hendurnar � t�, sum hevur hetta m�li� til m��urm�l; men trupulleikarnir, i� standast av m�lsligum sm�munum og vantandi kunnleika � samskiftism�linum eru latnir teimum, sum ikki hava hetta samskiftism�li� til m��urm�l. Harafturat ver�ur vi� "heimsm�lum" ikki bert framt m�lslig, men vi� l�t eisini mentanarlig k�gan.
M�li� hevur tv�r funksj�nir:
- Innihald (ta�, mann faktiskt sigur) - samskiftisfunksj�n
- Samskiftish�ttur (m�tin, mann sigur ta� upp�) - identitetskapandi funksj�n
Hesar b��ar funksj�nir hava tv�r m�tstr��andi avlei�ingar: Samskiftisfunksj�nin hevur vi� s�r at ta� ver�ur meiri standardisera og eins, me�an identitetsfunksj�nin hevur vi� s�r fj�lbroytni og variasj�n.
T� mann sendir bo�skap vi� m�li, so er ta� grundleggjandi f�ra endam�l:
- Indikativ Leggja fram. At �ttala seg um naka veruligt � heiminum
- Imperativ Geva ordra. At heimurin skal ver�a, sum eg sigi
- Interrogativ Spurningar. At finna �t av, hvussu heimurin � veruleikanum er
- Optativ Ynskir. At �mynda s�r naka� �veruligt um heimin
� m�linum er vanligt at skilja � millum t�dningin av or�um
- Prototypisk umbo� fyri kategoriir. D�mi; at ganga. Anna� d�mi; ein b�k
- Hypernym liggur omanfyri prototypir. D�mi; at flyta seg. Anna� d�mi; lesitilfar
- Hyponym meiri neyv definisj�n. D�mi; at halta. Anna� d�mi; ein or�ab�k
T� mann grei�ir m�l, b�tur mann m�li� upp �:
- Fonetik verulig l�sing av or�alj��um. Akustisk lj��
- Fonologi ta� minsta elementi�, sum kann broyta t�dningin av or�inum
- Morfologi ta� minsta elementi� � m�linum, sum hevur ein t�dning. D�mi; ma�urin. ma�ur - in (r�t - bundi�)
- Syntaks reglur fyri hvussu man ger ein setning. Reglur � m�linum
- Semantik l�ran um t�dningin av m�linum, hvussu mann skipar vitanina um heimin
- Pragmatik hvussu mann n�tir m�li�. Tulkingar og t�dningar, sum m�ll�ran einsm�ll ikki kann grei�a fr�. D�mi; Um mann spyr "Hevur t� ur?" So er ta� �f�lkaligt at svara "ja", sj�lvt um m�ll�ran sigur at ta� skal mann. R�tta svari� upp� spurningin er j� at fortelja spyrjaran, hvat klokkan � veruleikanum er.
M�li� skal; vera passandi, hava gjøgnumskygni, fella væl og vera rætt. Málið ger, at fólk í felag geva sær far um, tað sum tosað verur um, og at fólk kunnu samskifta um hvat sum helst; bæðið veruligt og óveruligt, í og uttanfyri støðuna, tey sjálvi eru í.
Vit kunnu gera vart við okkum, við tí samma málsliga mynstri men við ymiskum ljóðum - accent. Hvørja dialekt mann nýtir, veldst um hvagani mann er, men eisini hvussu vil vera viðgjørdur av móttakaranum. Harafturat veldst tað um evni, samskiftismiðil, og hvat mann væntar av málinum.
Eitt, sum verður nógv nýtt í málinun uttan at mann ger sær far um tað, er metonymi. Tað er, tá mann nýtir eitt orð, men orðið merkir meiri, enn grundtýdningurin. Dømi: "Hann gongur á Hoydølum." Hoydalar í hesum døminum merkir studentaskúlin, sum liggur í Hoydølum. Annað dømi: "Halldor Laxness liggur á hylluni." Tað er ikki persónurin, sum liggur á hylluni, men ein bók, har hann er rithøvundur til, sum liggur á hylluni.
Sosial dimensjón
[rætta | rætta wikitekst]Mann varierar hvat mál og dialekt mann nýtir, alt eftir hvør tað er, mann tosar við. Her sipast til individualisering og fløktar sosialar identitetir. Sosialur status ger av hvussu rætt orðini mann nýtir eru. Verða orð nýtt, sum vera nýtt av fólkum av høgum sosialum statusi, so verða hesu orð góðtikin og sæð sum at vera røtt. Tað vil siga, í hesum sammanhengi snýr tað seg ikki um at tey røttu orðini vera vald útfrá innlitið, men meiri av tilvild. So sjálvsmyndin ella identiturin, sum mann ger av sær sjálvum gjøgnum málið, ikki kann koma fyri uttan so, at mann samanber og metir um sosialar bólkar.
Útlendsk ávirkan
[rætta | rætta wikitekst]Málið verður eisini ávirka av útlandinum. Hvussu mann sær uppá aðrar tjóðir og mentanir hevur nógv at gera við makt og dominans. Tey mál, sum mann sær upp til, lænir mann orð og hættir frá. Til dømis íslendskt hevur havt eina ávirkan á føroyskt.
Sapir-Whorf hypotesan
[rætta | rætta wikitekst]Í 1929 komu granskarar framm eini hypotesu, sum er uppkallað eftir teimum, sum sigur at fólk eru avmarkaði, tá tað snýr seg um, hvat tey kunnu hugsa, alt eftir hvat mál tey nýta. Tað er ógjørligt at hugsa tankar sum málið ikki loyvir. Málið er sum ein ramma, har hugsaðu tankarnir ikki kunnu fara út um. Vísindin er ikki komin til nakað endaligt svar um hetta.
