Denemark

Kongeriget Danmark
Biedwurd: Guds hjælp, folkets kærlighed, Danmarks styrke "De help fan God, de leafde fan it folk, de krêft fan Denemark"
Folksliet: Der er et yndigt land "Der is in leaflik lân"
Keninklik folksliet: Kong Christian stod ved højen Mast
Haadstêd	Kopenhagen1
Offisjele taal	Deensk2
Erkende streektaal	Fêreusk
	Grienlânsk
	Dútsk3
Steatsfoarm	Konstitúsjonele monargy
- steatshaad	Frederik X fan Denemark
- regearlieder	Mette Frederiksen
Unôfhinklikheid	8e iuw
Oerflak	42.952 km²
- wetter	1,6%
Ynwennertal	5.932.654 (01-01-2023)
Befolkingstichtens	138,1 ynwenners/km²
Muntienheid	Deenske kroan (DKK)
Tiidsône	MET (UTC+1)
- simmertiid	MEST (UTC+2)
Nasjonale feestdei	5 juny
Ynternetdomein	.dk
Telefoan	+45
ISO 3166	DK, DNK, 208
1. Nuuk is de haadstêd fan Grienlân; Tórshavn is de haadstêd fan de Fêreu-eilannen.
2. Yn Grienlân is it Grienlânsk de offisjele taal; op de Fêreu-eilannen is it Fêreusk de offisjele taal.
3. It Dútsk is in minderheidstaal yn Sønderjylland.

Denemark, offisjeel Keninkryk Denemark (Deensk: Kongeriget Danmark), is in Skandinavysk lân yn Noard-Jeropa. De haadstêd is Kopenhagen (København) en de keninginne fan de konstitúsjonele monargy is sûnt 2024 Frederik X. Grienlân en de Faeröer autonoame gebieten yn it Deenske keninkryk. Oant 1944 hearde ek Yslân by Denemark. Denemark is lid fan de Feriene Naasjes, de Jeropeeske Uny en de NAFO. Denemark hat net de euro mar de Deenske Kroan as nasjonale munt. De nasjonale taal, it Deensk, is nau besibbe oan it Sweedsk en Noarsk. Mei de oare Skandinavyske lannen hat Denemark in sterke histoaryske en kultuerele bân, mar ek organisatoarysk is Denemark lid fan de Noardske Ried.

Skiednis

Runestien Gorm by de tsjerke yn Jelling

De Denen teagen yn de 6e iuw út Skâne wei nei Jutlân en de westlike Eastsee-eilannen, dêr't hja oare Germaanske stammen út it stee krongen hawwe. Yn de 10e iuw ferienige Gorm de Alde († 950) in stikmannich lytse keninkrykjes ûnder syn bewâld. Syn soan Harald Blautosk naam om 960 hinne it kristendom as leauwen oan. Doe't yn 1035 de Ingelske kening Knût de Grutte stoar, koe de Deenske kening fierder mei it feroverjen fan parten fan de Britske eilannen, Noarwegen en Súd-Jutlân. Oant 1100 ta waarden de folken yn Denemark, Noarwegen en Sweden Wytsingen neamd. Nei in minne rite koe Waldemar I it lân fierder útwreidzje. Grutte parten fan de kustregio besuden de Eastsee waarden ferovere, yn 1219 oant Estlân oan ta. It besit fan dy gebieten hat lykwols net lang duorre; yn 1227 waarden de Denen yn de Slach by Bornhöved ferslein troch de Dútsers. Estlân waard yn 1346 oan de Dútske gebieten ferkocht en Denemark erkende yn 1370 de hearskippij fan de Hânze oer de Eastsee. De Deenske hearskers rjochten har doe mear op it noarden: yn 1397 waarden Denemark, Noarwegen, Yslân, Sweden en Finlân feriene yn 'e Kalmaruny, mei Denemark as oanfierder. Dat ferbûn hat oant 1523 bestien, doe't Sweden syn ûnôfhinklikens werom hawwe woe.

Oant de 17e iuw bleaunen de ferhâldings mei Sweden beskiedend, dêr't de beide keninkriken om de hearskippij oer Skandinaavje en it Baltyske gebiet striden. Skâne, Blekinge un Hallân wienen eigentlik de gebieten dêr't de Denen weikamen, mar dy gebieten waarden yn 1658 Sweedsk, en ek hjoed hearre dy gebieten by Sweden. It geastlike libben fan dy tiid wie beskaat troch de Reformaasje, dy't yn 1536 troch Christian III. ynfierd waard. De Reformminister Johann Hartwig Ernst von Bernstorff, Johann Friedrich Struensee en Andreas Peter von Bernstorff modernisearren it l�n twiske 1751 en 1797 yn de sin fan de ferljochting, w�rby't de boerebefrijding fan 1788 tige wichtich wie. Yn 'e Napoleonistyske tiid besocht Denemark, yn in b�n mei de oare Eastseelannen, om in neutrale tredde macht te foarmjen. De Ingelske oanfal yn de Twadde Seeslach fan Kopenhagen twong it l�n gear te wurkjen mei Frankryk, en it moast d�rom nei de delgong fan Frankryk al yn 1814 by Frede fan Kiel Hilgel�n oan Grut-Brittanje jaan en Noarwegen oan Sweden. De Faer�er eilannen, Ysl�n, Grienl�n en Deensk-Westynje bleaunen by Denemark.

Nei jierren fan ekonomyske �nr�st �nder de Napoleonistyske Oarloggen wie it kulturele klimaat tige geunstich. De tiid tusken 1800 en 1850 waard letter ek wol de Gouden Iuw fan Denemarken neamd. De wichtichste minsken �t dy Gouden Iuw waarden wiid ferneamd yn binnen- en b�tenl�n. De grutste keunstners �t dy tiid binne byldhouwer Bertel Thorvaldsen, skilder Christoffer Wilhelm Eckersberg en de romantyske dichter Adam Oehlenschl�ger. Noch bekender waarden skriuwer Hans Christian Andersen en de filosoof S�ren Kierkegaard.

Foar de Earste Wr�ldkriich hie Denemarken goede kontakten mei sawol Grut-Brittanje as D�tsl�n en nei it �tbrekken fan de oarloch ferklearre it Deenske regear dat Denemarken neutraal bliuwe soe. Dat hie grutte foardielen foar de ekonomy, hoewol't in tredde fan de Deeenske hannelsfloat stikken rekke en �ndergong troch de kriich. Troch de oarloch kaam ek it kommersjele en strategyske belang fan de Deenske koloni�n yn West-Ynje op it aljemint, yn 1917 ferkocht Denemarken de Famme-eilannen oan de Feriene Steaten. Troch it ferlies fan D�tsl�n yn 1918 beg�n it �lde grinskonflikt fan Sleeswyk-Holstein op 'e nij. It Ferdrach fan Versailles ferdielde de regio yn twa gebieten en nei in referindum yn 1920 kaam it noardlike diel wer by Denemarken. It s�dlike part bleau �nderdiel fan D�tsl�n.

Den Grundlovsgivende Rigsforsamling (De wetjaande ryksgearkomste op 23 oktober 1848, skildere troch Constantin Hansen)

Yn 1939 die it Deenske regear te witten dat se har neutrale status yn oarlochstiid h�lde woenen. Lykwols beg�nen de D�tsers op 9 april 1940 mei harren offensyf yn Denemarken. Nei wat lytsskalich ferset troch de keninklike garde by Amalienboarch Slot beg�n de besettingstiid. Yn de earste trije jier fan de besettingstiid koenen de measte oerheidstsjinsten yn Deenske hannen bliuwe. It Deenske regear woe sa min mooglik slachtoffers en wurke d�rom gear mei de D�tsers. De Deenske befolking fersette him bytiden f�l tsjin de D�tske besetters sadat de D�tsers yn 1943 it Deenske regear ferfongen troch in D�tsk bestjoer. It Deenske leger waard twongen om de wapens del te lizzen en de D�tsers beg�nen mei de deportaasje fan Deenske joaden. Lykwols wienen de measte Deenske joaden yn 'e nacht foar de machtswiksel nei it neutrale Sweden ta brocht. Yn de l�ste achtjin moannen fan de oarloch waard de Deenske Frijheidsried, de drager fan it ferset, hieltyd aktiver. It Deenske ferset hie yn 1945 sa'n 50.000 minsken dy't strieden tsjin de besetter. Nei it ferlies fan D�tsl�n yn 1945 kaam der in nij regear mei d�ryn fersetslieders en politisy fan foar de kriich.

Troch it warbere ferset waard Denemarken erkend als b�nsmaat fan de Alliearden en waard yn 1945 lid fan de Feriene Naasjes. Yn 1949 waard Denemarken ek lid fan de NAFO. D�rtroch kaam der in ein oan de neutraliteit dy't Denemarken s�nt 1864 neistribbe. As dielnimmer oan it Marshallplan koe it l�n syn yndustry en l�nbou by de tiid bringe sadat der in basis lein waard foar it lettere sukses. Yn 1953 waard in nije gr�nwet fan kr�ft. D�r�t �ntstie in parlemint mei in inkelf�ldige keamer en de gr�nwet makke froulike troanopfolging mooglik. Dy wet waard tapast doe't prinses Margaretha yn 1972 keninginne waard, nei de dea fan har heit Frederik IX. Denemarken die net mei oan de Europeeske Mienskip dy't yn 1957 oprjochte waard, mar nei in referindum yn 1973 wie Denemarken it earste Skandinavyske l�n dat lid waard. Lykwols stimde 87 persint fan de ynwenners tsjin de ynfiering fan de euro. Yn it tiidrek 1960-1980 wienen der ferskillende politike herfoarmingen. In rynsk sosjaal stelsel en in liberaal karakter wienen de resultaten fan dy herfoarmingen. Yn de tachtiger en njoggentiger jierren waard it l�n stadichoan konservativer.

Yn 1998 waard de br�ge oer de Grutte Belt iepene dy't de eilannen F�nen en Sj�lland mei elkoar ferbynt. De Sontbr�ge tusken Denemark (Keappenhaven) en Sweden (Malm�) waard yn it jier 2000 iepene. Yn 2001 waard Anders Fogh Rasmussen minister-presidint. Yn 2009 waard hy siktaris-generaal fan de NAFO.

Geografy

Denemark �t it hielal wei.

Yn Jeropa wurdt it grutste part fan Denemark foarme troch in grut part fan it skiereil�n Jutl�n (Jylland). Eastlik d�rfan leit in grut tal eilannen. It grutste is Sjell�n d�r't de haadst�d leit. Fierders lizze hjir de eilannen F�n, Loll�n, Falster en Langel�n, en tal fan lytsere eilannen. De grutte eilannen binne ferb�n troch br�gen, en F�n is mei twa br�gen ferb�n mei Jutl�n. Tusken Sjell�n en Sweden leit de Sont, in smelle seenaute mei d�roerhinne de Sontbr�ge. Fierder nei it easten lizze yn de Eastsee noch in stikmannich Deenske eilannen, d�r't Bornholm it grutste fan is.

Denemark wurdt begrinzgje troch it Skagerrak yn it noarden en it Kattegat en Sweden yn it easten. Yn it suden grinse Eastsee en D�tsl�n en yn it westen de Noardsee. Keappenhaven, �rhus, Odense en Aalborg binne de iennichste st�den mei mear as 100.000 ynwenners.

Klimaat

Nettsjinsteande de lizzing fan Denemark mei oan wjersiden de see, Noard- en Eastsee, is de reinfal mei 700 oant 800 mm yn it westen normaal en yn it easten mei 500 oant 600 mm �nder de trochsneed reinfal yn Midden-Jeropa. Ek de temperatueren binne matich: Yn july is de trochsneed temperatuer oan de Noardsee 16 �C, yn it easten fan Seel�n is dat om de 18 �C. Oerdeis is de temperatuer sawat om de 20 �C, nachts sa om de 13 �C. Troch de golfstream binne de temperatueren winterdeis myld. Troch in t�ke fan dy golfstream, de Noardatlantykstream, lizze de temperatueren om it friespunt hinne (oerdeis sa'n 2 �C, en nachts likern�ch -3 �C). De wettertemperatueren oan de kust leit tusken de 3 �C yn 'e winter en 17 �C yn 'e simmer.

Klimaatdiagram fan Esbjerg

Klimaatdiagram fan Gardbogard (by Skagen)

Klimaatdiagram fan Keappenhaven

Demografy

Mei Grienl�n en de Faer�er hat Denemark krekt mear as 5,8 miljoen minsken. Neist de Skandinavyske mearderheid yn Denemark, wenje der ek Grienl�nske, Faer�erske en D�tske minderheden. De taal yn Denemark is Deensk; de dialekten ferskille frijwat fan mekoar. D�tsk wurdt praat troch in minderheid yn S�djutl�n (Noard-Sleeswyk); F�ringsk wurdt praat op de Faer�er. De wichtichste ymmigrantetalen binne it Turksk, Oerdoe, Arabysk, Servokroatysk, Sweedsk en Noarsk. 79% fan de Denen heart by Folkekirken, in Evangelysk-Luterske tsjerke. Der binne in lyts tal protestanten en roomsk-Katoliken. 4% fan de Denen is Moslim.

Ekonomy

De Grutte Beltbr�ge

De frije merk-ekonomy fan Denemark is bot rjochte op l�nbou, lytse yndustry, in hege libbensstanderd en in sterke wikselkoers, en is frijwat �fhinklik fan hannel mei it b�tenl�n. Denemark eksportearret iten en enerzjy. Denemark hat gjin skulden by oare lannen. Yn Denemark is de belesting foar produkten 25 % (ek foar boeken en iten). De belesting foar it salaris is op syn minst 39.6% foar folwoeksenen. Grutte bedriuwen yn Denemark binne: A. P. Moller-Maersk Groep (Maersk - ynternasjonaal transport), Lego (boartersguod), Bang & Olufsen (hi-fi apparaten), Carlsberg (bier), Vestas (wynm�nen), en Lundbeck en Novo Nordisk (medisinen).

De muntsoarte fan Denemark is de Deenske kroan (Deensk: Danske krone), dy't keppele is oan de Euro troch it ERMII. De wikselkoers is lykwichtich oan de euro mei likern�ch 7.45 kroanen foar ien euro.

Ferkear

De grutste eilannen en Jutl�n binne mei�noar ferb�n troch br�gen. De Sontbr�ge oer de Sont nei Sweden, de Grutte Beltbr�ge oer de Grutte Belt tusken Sjell�n en F�n en de Lytse Beltbr�gen oer de Lytse Belt tusken F�n en Jutl�n. De treinorganisaasje yn Denemark is de Danske Statsbaner foar passazjiers en frachttreinen, mar likern�ch in seisde fan it net wurdt riden troch oare maatskippijen. It spoar wurdt �nderh�lden troch Banedanmark. Kopenhagen hat in lytse metro en de rest fan de st�dekloft is mei treinspoar ferb�n. De nasjonale loftfeartmaatskippij, tegearre mei Noarwegen en Sweden, is it Scandinavian Airlines System (SAS). It fleanfjild fan Kopenhagen, Kastrup Lufthavn is it grutste fan hiel Skandinaavje. De fearboat mei de Faer�er nimt Smyril Line foar har noed. Fierders hat DFDS ynternasjonale fearboattsjinsten nei Noarwegen en Grut-Brittanje en Scandlines nei D�tsl�n en Sweden.

Technyk en ynnovaasje

Denemarken is in l�n mei in heech nivo fan technyk en ynnovaasje. Bekende Deenske �tfiningen binne Lego, de dynamo, de wiisger en de sonar.

Denemarken hat in protte universiteiten dy't universit�r �nderwiis op heech nivo oanbiede. In pear bekende universiteiten yn Denemarken binne de Universiteit fan Kopenhagen, Technyske Universiteit fan Denemarken en de Universiteit fan Aarhus.

Polityk

Denemark is in konstitusjonele monargy mei Margrethe II as de hjoeddeistige keninginne. De monarch kin premiers en oare ministers beneame en fuortstjoere. Ornaris kedize en kieze de partijlieders fan it parlemint de premier. De gr�nwet fan Denemark is fan 1953. Denemark is s�nt 1973 lid fan de Europeeske Uny. De wetjouwende macht leit by it parlemint. De Folketing hat 179 sitten, de Faer�er en Grienl�n hawwe beide twa fertsjintwurdigers yn it parlemint. De parlemintferkiezings wurde alle fjouwer jier holden. Formeel leit de �tfierende macht by de monarch, mar yn 'e praktyk hawwe de premier en it kabinet d�r de sizzenskip oer. De H�jesteret (Heechste Rie) is de heechste juridyske ynst�nsje.

Bestjoerlike yndieling

S�nt 1 jannewaris 2007 is Denemark opdield yn 5 regio's. D�rfoar hie Denemark 16 provinsjes.

Regio	Haadsted	Grutste st�d	Ynwenners	Gebiet km�	Ynwennertichtens (de km�)
Hovedstaden	Hiller�d	Kopenhagen	1.636.749	2.561	639,1
Midtjylland	Viborg	�rhus	1.227.428	13.142	93,4
Nordjylland	Aalborg	Aalborg	576.972	7.927	72,8
Sj�lland	Sor�	Roskilde	816.118	7.273	112,2
Syddanmark	Vejle	Odense	1.189.817	12.191	97,6
Denemark	Kopenhagen	Kopenhagen	5.447.084	43.094	126,4

Milit�r

• Struktuer: De Deenske definsje hat in l�nmacht, loftmacht, marine en in folksmilysje (Hjemmevaernet).
• Mankr�ft: Yn 2005 wienen der 1.175.108 Deenske mannen fan tusken de 16-49 jier. D�rfan wienen 955.168 klear foar milit�re tsjinst. Dy groep wurdt alle jierren oanfold mei manlju dy't sechtjin jier wurde, yn 2005 wienen dat der 31.317.
• Budzjet: Milit�r budzjet $3,3 miljard (2003). Persintaazje fan it BYP 1,5 % (2005).

Ferdivedaasje & kultuer

Hans Christian Andersen

Literatuer

De mearkes fan Hans Christian Andersen binne de wichtichste Deenske bydrage oan de wr�ldliteratuer. Wr�ldferneamd is ek de teolooch, filosoof en skriuwer S�ren Kierkegaard, ien fan de foarrinners fan it eksistialisme. Yn syn wurk komt d�dlik nei foaren, de fraach fan it bestean en de eangst, gearhingjend mei de fraach hoe't de mins d�rmei omgean moat.

Film

Wat de stomme film oanbelanget is Denemark de grutste filmprodusint nei de Feriene Steaten, D�tsl�n en Frankryk. Asta Nielsen is it neamen wurdich wat har bydrage oan de filmkeunst oanbelanget, sy waard oan it begjin fan de 20e iuw ferneamd mei de stomme film Afgrunden fan de regisseur Urban Gad. De Deenske produksjestudio Nordisk Film hearde yn de tiid fan de Earste Wr�ldkriich ta de grutste en produktyfste filmstudio's fan de wr�ld. Yn de njoggentiger jierren fan de 20e iuw smieten de films fan Lars von Trier oer it generaal wol aardich wat diskusje op. Butenl�nske films binne yn Denemark net syngronisearre, mar mei �ndertitels. Dat jildt net foar bernefilms.

Media

It tal krantel�zers �nder de Deenske befolking is 347,1 de 1000 ynwenners. 89 persint fan de befolking hie yn 2012 in ynternetferbining, it persintaazje breedb�nferbiningen lei om de 83 persint. De grutste kranten fan it l�n binne, los fan de fergese �tdielkranten, de Jyllands-Posten, Berlingske en Politiken. De publike stjoerders binne Danmarks Radio en foar de telefyzje TV 2.

Sport

Fuotbal is de meast populêre sport yn Denemark. De Dansk Boldspil-Union (Deensk Fuotbalbûn) organisearret alle kompetysjes en is de stypjende organisaasje foar it nasjonale alvetal.

Nijsgjirrige plakken en bouwurken

• Dyrehavsbakken, âldste attraksjepark fan de wrâld, iepene yn 1583
• Amalienborg, keninklik paleis yn Keappenhaven, boud fan 1750 ôf
• Legoland, park fan it bedriuw Lego, iepene yn 1968
• Frijstêd Christiania, anargistyske enklave deunby de haven fan Keappenhaven sûnt 1970, mei likernôch 1000 ynwenners en 750000 besikers yn 't jier
• Grêfheuvels, runestiennen en tsjerke fan Jelling sûnt 1994
• Katedraal fan Roskilde sûnt 1995
• Kastiel Kronborg sûnt 2000
• Iisfjord fan Ilulissa op Grienlân, natuermonumint sûnt 2004

Keppeling om utens

• Offisjele portaalside

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes: