Jump to content

Planda

Athraigh naisc
�n Vicip�id, an chiclip�id shaor.
WD Bosca Sonra� Ainmh� BheoPlanda
Plantae Cuir in eagar ar Wikidata

Cuir in eagar ar Wikidata
Sonra�
Is foinse � an tacs�n seo desaill phland�il, plant milk (en) Aistrigh, �bhar planda, plant-based food (en) Aistrigh, plant product (en) Aistrigh, plant proteins (en) Aistrigh agus plant fiber (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Tacsanoma�ocht
ForfhearannBiota
For-r�ochtEukaryota
R�ochtPlantae Cuir in eagar ar Wikidata
Haeckel, 1866

Is iad na planda� na heocar�it a chrutha�onn an r�ocht Plantae; t� siad f�taisint�iseach den chuid is m�. Cialla�onn s� seo go bhfaigheann siad a gcuid fuinnimh � sholas na gr�ine, ag baint �s�ide as cl�raplasta� a dh�ortha�tear � insiomb�is le cianabaict�ir chun si�cra� a th�irgeadh � dh�-ocsa�d charb�in agus uisce, ag baint �s�ide as an l� ghlas cl�raifill. Is eisceachta� iad planda� sead�nacha a chaill na g�inte le haghaidh cl�raifille agus f�taisint�ise, agus a bhfaigheann a gcuid fuinnimh � phlanda� n� � fhungais eile.

Go stairi�il, mar a tharla i mbitheola�ocht Arastatail, chuimsigh r�ocht na bplanda� gach rud beo nach raibh ina n-ainmhithe, agus chuimsigh s� alga� agus fungais freisin. T� sainmh�nithe c�ngaithe � shin i leith; f�gtar na fungais agus cuid de na halga� as an �ireamh sna sainmh�nithe reatha. De r�ir an tsainmh�nithe a �s�idtear san airteagal seo, is �ard at� i bplanda� n� an cl�d Viridiplantae (planda� glasa), at� comhdh�anta de na halga� glasa agus na suthfh�t� n� planda� tal�n (cornlaigh, aelusanna, caonaigh, l�cif�t�, raithn�, buairc�nigh agus gimnispeirm� eile, agus planda� bl�thanna). �ir�tear le sainmh�ni� at� bunaithe ar gh�an�im na Viridiplantae, mar aon leis na halga� dearga agus na glaucophytes, sa chlada Archaeplastida.

T� thart ar 320,000 speiceas planda� ar eolas, agus t�irgeann a bhformh�r, thart ar 260,000 d�obh, s�olta. B�onn go leor m�ideanna �ags�la acu, � aoncheallach go dt� na crainn is airde. Sol�thra�onn planda� glasa sciar suntasach d'ocsaigin mh�il�neach an domhain; sol�thra�onn na si�cra� a chrutha�onn siad an fuinneamh don chuid is m� d'�iceach�rais an Domhain; itheann org�naigh eile, lena n-�ir�tear ainmhithe, planda� go d�reach n� braitheann siad ar org�naigh a dh�anann amhlaidh.

Is bianna bun�sacha daonna iad gr�n, tortha�, agus glasra� agus ceansa�odh iad ar feadh na m�laoiseanna. �s�ideann daoine planda� chun cr�ocha go leor, mar shampla �bhair th�g�la, orn�id�, �bhair scr�bhneoireachta, agus do raon leathan c�gas. Tugtar luibheola�ocht, brainse den bhitheola�ocht, ar staid�ar eola�och na bplanda�.

Sainmh�ni�

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Stair thacsanoma�och

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Go traidisi�nta, cuireadh gach rud beo i gceann de dh� ghr�pa, planda� agus ainmhithe. Tagann an t-aicmi� seo � Arastatal (384 -322 RCR), a rinne idirdheal� idir leibh�il �ags�la neach ina bhitheola�ocht,[1] bunaithe ar cib� an raibh "anam �ogair" n� "anam f�s�il" cos�il le planda�.[2] Lean Theophrastus, mac l�inn Arastatail, lena chuid oibre i dtacsanoma�ocht agus aicmi� planda�. I bhfad n�os d�ana�, chruthaigh Carl von Linn� (1707 -1778) bun�s ch�ras nua-aimseartha an aicmithe eola�och, ach choinnigh s� r�ochta� ma n-ainmhithe agus na bplanda�, ag ainmni� r�ocht na bplanda� an Vegetabilia.

Coincheapa malartacha

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Nuair a chuirtear an t-ainm Plantae n� planda i bhfeidhm ar ghr�pa ar leith org�nach n� tacs�n, de ghn�th tagra�onn s� do cheann de cheithre choincheap. Ag dul �n gceann is l� go dt� an ceann is cuimsith�, is iad na ceithre ghr�pa seo:

Ainm (neacha) Raon feidhme Eagar Cur s�os
Planda� tal�n, ar a dtugtar Embryophyta freisin Plantae sensu strictissimo Ilcheallach I measc na bplanda� sa chiall is d�ine t� aelusanna, cornlaigh, caonaigh, agus planda� soith�ocha, chomh maith le planda� iontaise cos�il leis na gr�pa� seo a mhaireann (.i., Metaphyta Whittaker, 1969,[3] Plantae Margulis, 1971[4]).
Planda� glasa, ar a dtugtar freisin Viridiplantae, Viridiphyta, Chlorobionta n� Chloroplastida Plantae sensu stricto Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach I measc na bplanda� sa chiall dhian t� na halga� glasa, agus planda� tal�n a th�inig chun cinn laistigh d�obh, lena n-�ir�tear aol-lusanna. T� na caidrimh idir gr�pa� planda� f�s � n-oibri� amach, agus b�onn �ags�lacht mh�r sna hainmneacha a thugtar d�ibh. Cuims�onn an c�d Viridiplantae gr�pa org�nach a bhfuil ceallal�s ina gcillbhalla�, a bhfuil cl�raifill a agus b ina seilbh acu agus nach bhfuil ach dh� scann�n acu at� in ann f�taisint�isi� agus st�irse a st�r�il. Is � an cl�d seo pr�omh�bhar an ailt seo (.i., Plantae Copeland, 1956).[5]).
Archaeplastida, ar a dtugtar Plastida n� Primoplantae freisin Plantae sensu lato Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach Is �ard at� i bplanda� sa chiall leathan n� na planda� glasa at� liostaithe thuas m�ide na halga� dearga (Rhodophyta) agus na halga� glaucophyte (Glaucophyta) a st�r�lann st�irse Floridean lasmuigh de na plastaid�, sa ch�teaplasma. Cuims�onn an cl�d seo gach ceann de na horg�naigh a fuair tamall an-fhada a gcl�raplasta� pr�omh�la go d�reach tr� chianabaict�ir a phl�chadh (.i., Plantae Cavalier - Smith, 1981).[6]).
Seanmh�nithe ar phlanda (as feidhm) Plantae sensu amplo Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach I measc na bplanda� sa chiall is leithne bh� na gr�pa� alga� neamhghaolmhara , fungais agus baict�ir ar rangaithe aosta, seanchaite (.i. Plantae or Vegetabilia Linnaeus 1751,[7] Plantae Haeckel 1866,[8] Metaphyta Haeckel, 1894,[9] Plantae Whittaker, 1969[3]).

�abhl�id

[cuir in eagar | athraigh foinse]

�ags�lacht

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá Cosmarium botrytis aon cheallach
Tá an chrónghiúis Sequoia sempervirens suas le 120 m ar airde.

Tá thart ar 382,000 speiceas de phlandaí a nglactar leo, a dtáirgeann a bhformhór mór, thart ar 283,000 acu, síolta.[10] Taispeánann an tábla thíos roinnt meastachán ar chomhaireamh speiceas ar fhílim éagsúla plandaí glasa (Viridiplantae). Is plandaí bláthanna iad thart ar 85 -90% de na plandaí go léir. Tá roinnt tionscadal ag iarraidh taifid a bhailiú faoi láthair ar gach speiceas plandaí i mbunachair sonraí ar líne, .i. an Flóra Domhanda ar Líne.[11][12]

Athraíonn scála na bplandaí ó orgánaigh aoncheallacha amhail Desmidiales (ó 10 micriméadar trasna) agus picozoa (níos lú ná 3 mhicriméadar trasna),[13][14] go dtí na crainn is mó (meigeafhlóra) amhail an bhuaircíneach Sequoia sempervirens (suas go dtí 120m ar airde ) agus an angaispeirm Eucalyptus regnans (suas go dtí 99m ar airde).[15]

Is bianna bunúsacha daonna iad plandaí a tháirgeann grán, torthaí agus glasraí agus tá siad ceansaithe le na mílte bliain. Tá go leor úsáidí cultúrtha agus úsáidí eile ag plandaí, mar ornáidí, ábhair thógála, ábhar scríbhneoireachta agus ba fhoinse leigheasanna agus drugaí sícighníomhacha iad freisin. Tugtar luibheolaíocht, brainse den bhitheolaíocht, ar an staidéar eolaíoch ar phlandaí.

Éagsúlacht rannán plandaí glasa beo (Viridiplantae) de réir líon speiceas

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Seo a leanas na ceithre phríomhfhíleam i Ríocht na bPlandaí.

  1. Phylum Thallophyta
  2. Phylum Bryophyta
  3. Phylum Spermatophyta
  4. Phylum Pteridophyta

Naisc sheachtracha

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  1. ↑ Hull, David L. (2010). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". University of Chicago Press. 
  2. ↑ Leroi, Armand Marie (2014). "{{{title}}}": 111–119. Bloomsbury. 
  3. ↑ 3.0 3.1 "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (1969). Science 163 (3863): 150–160. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760. Bibcode: 1969Sci...163..150W. 
  4. ↑ Margulis, Lynn (1971). "{{{title}}}". Evolution 25 (1): 242–245. doi:10.2307/2406516. PMID 28562945. JSTOR 2406516. 
  5. ↑ Copeland, H. F. (1956). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". Pacific Books. 
  6. ↑ Cavalier-Smith, Tom (1981). "{{{title}}}". BioSystems 14 (3–4): 461–481. doi:10.1016/0303-2647(81)90050-2. PMID 7337818. 
  7. ↑ Linnaeus, Carl (1751). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (as Latin). Stockholm: Godofr. Kiesewetter. 
  8. ↑ Haeckel, Ernst (1866). "{{{title}}}". Berlin: Verlag von Georg Reimer. 
  9. ↑ Haeckel, Ernst (1894). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". 
  10. ↑ "Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996–2010)".
  11. ↑ "An Online Flora of All Known Plants". The World Flora Online.
  12. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
  13. ↑ "{{{title}}}" (2014). Elsevier. 
  14. ↑ "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (26 March 2013). PLOS ONE 8 (3). doi:10.1371/journal.pone.0059565. PMID 23555709. Bibcode: 2013PLoSO...859565S. 
  15. ↑ Earle, Christopher J.: "Sequoia sempervirens". The Gymnosperm Database.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Planda&oldid=1193146"