Gali�a

Para outras p�xinas con t�tulos hom�nimos v�xase: Gali�a.

Gali�a, ou pita (familiarmente tam�n chucha ou churra), e galo (Gallus gallus domesticus) son os nomes dados, respectivamente, � femia e macho da especie Gallus gallus domesticus de aves galiformes e fasi�nidos. Os xuven�s co��cense co nome de polo ou pito. Estas aves pos�en bico pequeno, crista carnuda e �s curtas e largas. A gali�a ten unha enorme importancia para os seres humanos pois � o animal dom�stico m�is difundido e abundante do planeta e unha das fontes de prote�na m�is baratas. Al�n da s�a carne, as gali�as fornecen ovos. Segundo datos de 2003, hai cerca de 24.000 mill�ns de gali�as no mundo. Nalg�ns pa�ses da �frica moderna, o 90% dos fogares cr�an gali�as. As gali�as son aves omn�voras, mais te�en preferencia por sementes e pequenos invertebrados.

As primeiras referencias a gali�as domesticadas xorden en cer�micas corintias datadas do s�culo VII a.C. A introduci�n desta ave como animal dom�stico xurdiu probabelmente en Asia, de onde � nativa a especie Gallus gallus. A pesar de que os romanos desenvolveron a primeira raza diferenciada de gali�as, os rexistros antigos mostran a presenza de aves salvaxes asi�ticas na China desde -1400. Da Grecia antiga as gali�as espall�ronse por Europa e os navegantes polinesios levaron estes animais nas s�as viaxes de colonizaci�n do oc�ano Pac�fico, inclu�ndo a Illa da Pascua. A proximidade ancestral co ser humano permitiu o cruzamento destinado � crianza de diversas razas, adaptadas �s diferentes necesidades. Son tam�n unha fonte de doenzas virais.

Descrici�n

Cabeza dun galo.

Gali�a da raza Orpington dourada.

Pos�en dous tipos de protuberancias carunculares na cabeza: unha crista no p�leo e uns l�bulos que colgan a ambos os dous lados do bico. O dorso c�breo unha capa de plumas douradas desde o pescozo at� as costas.

Os galos e as gali�as mostran un evidente dimorfismo sexual, e poden distinguirse ambos a primeira vista. Os machos son m�is grandes, miden aproximadamente 50 cm de altura e chegan a pesar at� 4 kg. Pos�en unha gran crista avermellada na cabeza, a cal se interpreta como s�mbolo de dominancia. A cola est� composta por plumas escuras grandes e arqueadas que brillan de cor azul, p�rpura ou verde baixo a luz. A ambos os dous lados da s�a cabeza aparecen d�as manchas brancas, que o distinguen doutras especies pr�ximas, ademais das patas agrisadas. Nalgunhas razas as patas est�n provistas tam�n de espor�ns.

As gali�as son m�is pequenas. Non adoitan medir m�is de 40 cm de altura e apenas chegan a 2 kg de peso. Pos�en unhas cores notablemente menos rechamantes que os galos. Os seus ap�ndices carnosos da cabeza son tam�n moito menos prominentes.

Na estaci�n de muda (de xu�o a outubro), os machos adquiren unha plumaxe composto por plumas longas e negras cara � metade do dorso, e o resto do corpo est� cuberto de plumas alaranxadas. Nas femias non � apreciable ning�n cambio, a�nda que igualmente mudan de plumas.

Comportamento

Un galo branco de 4 meses de idade.

Son aves naturalmente gregarias, que perderon gran parte da facultade do voo debido � selecci�n artificial do ser humano. O galo vermello salvaxe voa ben, cara a un lugar m�is elevado, para p�rse a salvo ou para fuxir de posibles depredadores, a�nda que tam�n se lle pode ver voando a ramas altas de �rbores para descansar. A�nda que os exemplares dom�sticos case nunca fan uso da s�a facultade de voo, as gali�as dom�sticas criadas en semi-liberdade voan a sitios elevados para pasar a noite. Os galos dom�sticos poden chegar a ser territoriais e violentos nalgunhas razas, a�nda que normalmente son bos animais de compa��a, f�ciles de domesticar mediante alimentaci�n a man.

Pos�en un sistema social caracter�stico cunha orde xer�rquica que comeza a desenvolverse � semana de vida, e que �s sete semanas xa est� completamente establecida. Hai un macho dominante, que domina sobre todos os demais, e un macho sometido a todos. As gali�as te�en unha orde xer�rquica independente e non entran na dominancia dos machos.

A acci�n f�sica de dominancia consiste na elevaci�n da cola e a cabeza. A submisi�n m�strase de forma oposta, baixando a cabeza e a cola, agach�ndose e inclinando a cabeza cara a un lado. As gali�as s�ntense a salvo baixo a dominancia dun galo, e s� se defender�n se se atopan afastadas do galo dominante. Se morre o galo dominante, o seguinte na orde xer�rquica toma o cargo inmediatamente.

Na cr�a extensiva estes animais te�en h�bitos can�bales; se ven a cor vermella debido a unha ferida noutra gali�a, as demais non deixan de picala, e c�usanlle graves danos.

Alimentaci�n

� unha ave omn�vora, a�nda que principalmente come grans e herbas.

Canto

Galo cantando.

O galo produce un son chamado canto (descrito mediante a onomatopea "quiquiriqu�" ou "cacarac�"), sempre que non estea castrado (cap�n). O galo canta durante todo o d�a, a�nda que concentra os seus cantos en certos per�odos do d�a, como son o amencer, para o que est� programado xeneticamente, o mediod�a, a media tarde e a metade da noite, entre as tres e as cinco da ma��. Estes cantos e os espor�dicos que se adoitan dar ao longo do d�a, f�ra dos per�odos descritos, serven como desaf�o territorial a outros galos, para atraer �s femias pr�ximas e como sinal de aviso en xeral. Tam�n pode deberse a alg�n disturbio ao seu ao redor. Normalmente � un son m�is de tipo violento ou alerta.

O galo emite ademais outros sons, esta vez xa parecidos aos que emite a femia da s�a especie, chamados cacarexos, e a onomatopea usada para describilos � cloc. Este son em�teo sobre todo cando se prop�n fecundar a algunha femia, ou cando atopa comida, para chamar ao resto do gali�eiro.

Reproduci�n

A estaci�n de reproduci�n comeza na primavera e prol�ngase at� o ver�n, coa intenci�n de que os pitos nazan baixo a calor estival.

Incubaci�n

Os poli�os nacen totalmente recubertos de penuxe, que pode ser de tons amarelos, pardos ou de ambos.

Os ovos poden ter diversas tonalidades, segundo a raza.

As gali�as po�en cada d�a durante varios d�as un ovo, no que se desenvolve o embri�n, que incubar�n ata que naza, daranlle calor e rotar�n a s�a posici�n durante 21 d�as. Co��cese como gali�a choca a aquela que deixa de p�r ovos e c�ntrase en incubalos e protexelos.

O embri�n n�trese da xema, que penetra no seu interior por medio do embigo. Ao termo do primeiro d�a o sistema circulatorio xa ser� operativo dentro do ovo, e a cabeza comezar� a tomar forma. Ao quinto d�a f�rmanse os �rganos sexuais, ao d�cimo terceiro com�zase a calcificar o esqueleto usando o calcio da casca do ovo, e aos 21 d�as o pito est� completamente desenvolvido para comezar a romper a casca, o cal lles pode levar de 10 a 20 horas. A gali�a cacarexar� ao ouvir piar aos pitos, para motivalos a sa�r do ovo.

Como non todos os ovos eclosionan ao mesmo tempo, a nai contin�a incubando durante dous d�as desde o nacemento do primeiro dos pitos, os cales esgotan os nutrientes da xema que absorberon antes de nacer. Entre as 2 e 4 semanas despois de nacer os pitos xa te�en plumas, e �s 8 semanas xa te�en a plumaxe do adulto. �s 8 ou 10 semanas son expulsados do grupo polas s�as nais para que formen o seu propio ou se unan a outro. Aos 5 meses de idade alcanzan a madurez sexual, e adoitan ser os machos quen antes a alcanzan.

Incubaci�n artificial

Incubadora de ovos.

Os ovos de gali�a poden incubarse de maneira artificial con resultados satisfactorios. Practicamente todos os pitos sair�n do ovo en aproximadamente 21 d�as en condici�ns apropiadas de temperatura (37 �C) e humidade relativa (55%; el�vase at� o 70% nos tres �ltimos d�as, a fin de abrandar a casca).

Moitas incubadoras artificiais de tama�o industrial poden incubar miles de ovos ao mesmo tempo, inclu�ndo rotaci�ns totalmente automatizadas para os ovos.

Enfermidades

As gali�as son altamente susceptibles a moitos parasitos, coma os piollos, os �caros, as carrachas, as pulgas e os nematodos. Algunhas das enfermidades que afectan �s gali�as son as seguintes:

Nome	Nome com�n	Causado por
gripe aviaria	gripe do polo	Influenzavirus A da familia Orthomixoviridae
botulismo		toxina botul�nica de Clostridium Botulinum
coccidiosis		Coccidiasina
arrefriado com�n	arrefriado	Rhinovirus, Coronavirus
retenci�n de ovos		ovo moi grande
erisipela		Erisipelothrix Rhusiopathiae
virus da leucose aviar		AlphaRetrovirus
enfermidade de Marek		Herpes virus
candidiasis		Candida albicans
Micoplasma		Mycoplasma
enfermidade de Newcastle		Paramixovirus
psitacosis	ornitosis, enfermidade dos loros	Clamidophyla psitacci
Salmonela	salmonelose	Salmonella
perna escamosa		parasitos
Toxoplasmose		Toxoplasma gondii

Historia da s�a domesticaci�n

Os pitos dom�sticos son descendentes dos galos silvestres do sueste asi�tico.

Consid�rase ao galo bankiva (Gallus gallus), do sueste asi�tico, como o devanceiro dos galos e gali�as dom�sticos, con algo de hibridaci�n do galo gris (Gallus sonneratii). A domesticaci�n produciuse no sueste asi�tico polo menos hai 7.400 anos a partir do grupo nativo, e difundiuse en ondas tanto ao leste como ao oeste. Os primeiros restos arqueol�xicos indiscutidos de pitos dom�sticos corresponden a uns �sos de aproximadamente 5400 a.C. asociados a un sitio arqueol�xico en Chishan, na provincia chinesa de Hebei. Na rexi�n do Ganxes, na India, os galos bankiva eran usados polos humanos xa hai 7000 anos. En cambio, non se identificaron pitos dom�sticos m�is antigos de 4000 anos no val do Indo, a�nda que a�nda se debate a antig�idade dos pitos atopados nas escavaci�ns de Mohenjodaro.

Galo nunha moeda grega do s�culo III a. C.

� moi probable que os primeiros galos e gali�as chegasen a occidente a trav�s da ruta da seda. Aproximadamente no 2000 a. C. chegaron a oriente medio. En 1500 a. C., os pitos chegaran a Exipto. Existe evidencia de que os exipcios foron os primeiros en occidente en criar pitos, e este costume estendeuse despois ao redor do Mediterr�neo polo mundo grecolatino. Nese momento, ademais de consumirse a s�a carne e os seus ovos, us�base como ofrenda ritual nos cultos relixiosos. Hip�crates fala sobre os animais consumidos en Grecia, onde menciona aos porcos, xabar�s, cervos, ourizos, gali�as, pombas e patos. � remota Iberia os pitos chegaron de mans de comerciantes fenicios a comezos do primeiro milenio a. C. Aproximadamente a partir do 600 a. C. os pitos foron levados m�is al� dos Alpes e estend�ronse polo resto de Europa.

Na baixa Idade Media consider�base �s gali�as como carne fina. O pobo tam�n com�a desta carne. A finais da Idade Media e no Renacemento europeo as gali�as te�en unha grande importancia na alimentaci�n.

Crese que a gali�a foi o primeiro animal europeo que pisou o continente americano, dado que Cristovo Col�n embarcou gali�as na s�a segunda viaxe. As raz�ns polas cales Col�n levou � gali�a na s�a viaxe foron porque ocupaba pouco espazo, a s�a alimentaci�n non era complicada e ademais produc�a ovos.

No entanto, hai antecedentes de que en Chile, antes da chegada dos europeos, os mapuches criaban unha gali�a con caracter�sticas especiais, a gali�a araucana.

Explotaci�n polo ser humano

Gali�as de crianza.

O polo � un dos animais m�is explotados a nivel mundial, debido � s�a relativa eficiencia, en termos de cantidade de alimento e tempo de desenvolvemento, en comparaci�n con outros tipos de animais consumidos polos seres humanos. � tan popular que cada ano se consomen m�is de 33 mill�ns de toneladas dos seus m�sculos, tend�ns e graxa, e prod�cense uns 600 000 mill�ns de ovos. O cap�n, a pularda, o polo picant�n e o polo tomateiro son hoxe especialidades na produci�n de carne destas aves, moi apreciadas na gastronom�a.

O polo como alimento

Polo asado.

A carne de polo � unha das m�is consumidas en todo o mundo e isto d�bese ao seu baixo custo. O polo tam�n � moi utilizado nos restaurantes de comida r�pida. Cabe destacar que adquire un gran valor nutricional debido a que se dixire m�is facilmente que as carnes vermellas. Con todo, � moi rico en purinas (como todos os produtos c�rnicos), polo cal debe evitarse en caso de gota ou de �cido �rico elevado. Tam�n se adoita consumir a carne de gali�a, pero � m�is dura e precisa m�is tempo para cocerse que a do pito.

Pelexa de galos

Unha pelexa de galos (�leo).

Un galo de pelexa.

As pelexas de galos son legais na maior�a de pa�ses latinoamericanos, en rexi�ns concretas de Espa�a e en Francia, e en pa�ses de Asia como Filipinas. En moitos outros lugares, as pelexas est�n estritamente f�ra da lei. Normalmente l�vase a cabo nunha �rea habilitada onde a ave que ten mellores calidades no combate decl�rase como ga�adora, para o que debe deixar ao seu adversario inhabilitado para seguir pelexando. A orixe destas pelexas est� en Asia. Na China xa se celebraban hai 2.500 anos e � posible que mil anos antes xa se fixese na India. Na antiga Roma eran presenciadas para adquirir valent�a. Posteriormente, esta pr�ctica foi levada a Am�rica polos conquistadores espa�ois. Moitas persoas defensoras dos animais rexeitan totalmente este tipo de acci�ns, posto que en lugares como A Florida cre�ronse leis en defensa destes animais co argumento de que, por ser animais, son tam�n seres vivos, e d�beselles respecto.

Como mascotas

As gali�as son excelentes animais de compa��a, dado que son moi nobres e nada agresivos. Os galos adestrados para pelexas adoitan ser agresivos con outros galos e en moi poucas ocasi�ns cos seres humanos. Nalgunhas cidades dos Estados Unidos perm�tese ter pitos como mascotas, pero esta pr�ctica non est� autorizada en todo o pa�s. Os pitos xeralmente son moi f�ciles de coidar, dado que a s�a comida � barata; o reto maior � o coidalos do ataque de depredadores como os must�lidos, os raposos, os cans, os lobos, os coiotes, os mapaches e os gatos.

Arte e cultura

Esopo escribiu unha f�bula titulada A gali�a dos ovos de ouro, acerca dunha gali�a que pu�a un ovo de ouro diario; o seu propietario, como era tan cobizoso, matouna pensando que �a ser millonario ao instante, porque dentro �a atopar un tesouro, pero descubriu que era igual que todas as demais gali�as e a consecuencia perdeu o froito abundante que lle daba.

Simbolismo

Mercurio con galo e caduceo

O galo � s�mbolo da vixilancia e da actividade. Por esta raz�n at�pase nos monumentos antigos entre os atributos de Minerva e Mercurio. Indica tam�n os combates e a vitoria, porque prefire morrer que ceder. Inmol�base aos Lares e a Priapo. Ofrec�ase tam�n a Esculapio para a curaci�n dos enfermos.

Mercurialis refire que, dirix�ndose a este deus un soldado cego chamado Valerio Aper para recuperar a vista, o deus respondeulle que era mester tomar o sangue dun galo branco, facer un colirio con mel e fregarse con el os ollos tres d�as consecutivos. O soldado obedeceu, sandou e deu grazas publicamente ao deus. Quizais por isto, afirma Mercurialis, os antigos representaron a Esculapio cun galo sobre o pu�o. As estatuas de Baco represent�bano algunha vez cun galo aos seus p�s porque eran sacrificados para a conservaci�n da vi�a.

Os galos tomaran o galo nas s�as insignias; pode ser a causa do equ�voco latino do seu nome. Os franceses tiv�rono moito tempo por emblema.

As gali�as na cultura popular galega

Artigo principal: A gali�a na cultura popular galega.

Pitos a nacer

En Galicia os nomes tradicionais da especie son cronoloxicamente: pito, polo/pola, gali�a/pita ou galo/pito (dende un ano en adiante); f�lase tam�n de gali�a po�edora (de ovos) ou de carne, e ten moita tradici�n a cr�a de cap�n (galo para carne, cebado e castrado).

Crese que as gali�as vellas cantan como o far�a un galo, polo que esta forma de cantar, actitude propia da vellez, agoira a morte de algu�n da casa. Para espanta-lo agoiro hai que dicir: Pasa, mala cousa, pasa,/ San Xuan bendiga nuestra casa/ cunha palanca/ por riba da casa. Outras informaci�ns van m�is lonxe e aconsellan que cando tal aconteza hai que mata-la gali�a de contado e, deste xeito, a desgraza que agoiraba recaer� sobre ela. Rivas Quintas engade que, � vez que se lle retorce o pescozo, hai que dicirlle: Morte por morte, en ti cai a sorte.

Galer�a de imaxes

Artigo principal: Galer�a de imaxes de gali�as de Galicia.

• 
  Galo
• 
  Galiña
• 
  Galo
• 
  Millo para alimentar galiñas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Redeionghi, Remo B. (1969). Resumo divulgativo: Neste traballo realízase a investigación histoquímica de diversos elementos (mucopolisacáridos, lípidos, proteínas, RNA e encimas) tanto no epitelio superficial como nas glándulas do proventrículo de Gallus domesticus. Efectúase, ademais, un estudo seriado de distintas porcións do órgano, coa finalidade de determinar posibles modificacións rexionais. Os resultados detállanse, interrelaciónanse e analízanse comparándoos cos doutros investigadores. "Histofisiología del estómago glandular del "Gallus domesticus"" [Histophysiology of the proventriculus of the "Gallus domesticus"]. Analecta Veterinaria (en castelán) 1 (3): 111–123. ISSN 0365-5148. 

Outros artigos

• Avicultura
• Lista de razas de galiñas
• Galiña de Mos

Ligazóns externas

• Páxina con datos sobre a galiña (en inglés)
• Información xeral sobre galiñas e fichas de razas (en castelán)
• Actualidade Avipecuaria contén novas e artigos técnicos do sector.