Panama

Repiblik Panama

(detay) (detay)
deviz nasyonal im nasyonal	Pro Mundi Beneficio (Pou benefis nan mond lan) Himno Istmeño
lang jantile	(espanyòl) es Panameyen
fizo orè : UTC -5
istwa
endepandans	de Kolonbi 3 novanm 1903
politik
gouvènman  - Prezidan Repiblik Panama	Repiblik Laurentino Cortizo
kapital	Panama
pi gwo vil	Panama
divizyon
vwazen
òganizasyon
jewografi
sipèfisi (km²) dlo (%) frontiè (km) còt (km) pli ro (m) pli ba (m)	75420 (118) 1,4 % Kolonbi Kanal Panama
ekonomi
monnen  - divizyon	Balboa (PAB) Dola ameriken (USD) Bitkwen (BTC)
PEB  - total (US)  - pa ab. (US)	2022 70.492 de $ + 10,82 % (83yèm) 36 084,791 $ + 12,75 % />
endis yo  - EDI  - EPI
demografi
popilasyon (ab.) dansite (ab./km²) lavi (zan) ne (‰) mòtalite (‰) mòtalite timoun (‰) alfabèt (%) an vil (%)	4285850 (130) /* estimasyon [[2020]]
endèks
kòd
kòd ISO
endikatif yo  - entènet  - telefonik  - radyofonik	..pa +507
nòt

Panama, nan fòm long Repiblik Panama (nan espanyòl : Panamá ak (es) República de Panamá ), se yon peyi 75 420 km² jeyografikman ki fè pati Amerik Santral.

Akòz pozisyon patikilye li sou Istm Panama, li okipe yon pozisyon transkontinantal ki fòme junction ak Amerik di Sid. Nan lwès, Panama fwontyè Kosta Rika alòske nan lès, li pataje fwontyè a ak Kolonbi, kote li te yon fwa yon pati nan ansyen Gwo Kolonbi. Peyi a gen 4,285,850 an 2020, sa ki fè li dezyèm peyi ki gen mwens popilasyon nan Amerik Santral devan sèlman ti peyi Beliz. Kanal ki gen menm non an, Kanal Panama, ansyen Etazini Amerik, se jodi a yon gwo sous finansman pou eta Panama. Youn nan spesifik peyi a sou nivo politik la se ke li te abandone gen yon lame pwisan pou benefis pwoteksyon anviwònman li; li se peyi ki gen pi gwo pwopòsyon ki kouvri pa Pak natirèl.

Istwa

Endepandans an 1903: Repiblik Panama

Pandan Kolonbi te plonje nan lagè sivil la, endepandantis yo ki te sipòte pa Etazini te deklare Endepandans panama kont Kolonbi nan 3 novanm 1903. Bato lagè Ameriken ankre nan kòt la entèdi nenpòt entèvansyon pa lame Kolonbyen an. Nan 18 novanm 1903, nan New York, Trete Hay-Bunau-Varilla te siyen, ki fè Panama tounen yon pwotektè.

Lèzetazini resevwa yon bann 10 mil (16,1 km) lajè sou tou de bò fiti kanal la, pou konstriksyon li ak fonksyone pou tout tan. Souverènte nan Zòn Kanal la se nan men yo, ak Panama "eskli nan egzèsis dwa souveren sa yo, pouvwa oswa otorite." Yo tou akòde yon dwa pèmanan nan entèvansyon nan zafè entèn Panama, ak posibilite pou entèvansyon militè nan ka yon vyolasyon nan lòd piblik. Paragraf sa a te pran fòs lalwa lè yo te mete l nan Konstitisyon an, ki te pibliye nan 20 fevriye 1904, epi ki te ekri ak patisipasyon konsil Ameriken William I. Buchanan. Kanal Panama (ki te kòmanse konstriksyon an 1881 sou lidèchip Ferdinand de Lesseps men li te abandone an 1888, apre lanmò 20,000), inogire nan 1914. An Frans, konstriksyon sa a te bay yon eskandal politik ak finansye. Anpil ajitasyon sosyal ak politik te ajite repiblik sa a ki te fè eksperyans rejim plis oswa mwens otoritè. Anpil franse (Gwadloup ak Matinik) te patisipe nan konstriksyon Kanal Panama. Yo pran rasin nan peyi a.

Jiska 1999, Etazini te gen baz militè toupre kanal la. Baz sa yo te itilize pou lanse operasyon ekstèn kont gouvènman goch nan Amerik Latin nan pandan Gè Fwad la epi pou reprime mouvman pwotestasyon sosyal nan peyi a.

Politik ak adminstrasyon

Panama se yon repiblik prezidansyèl. Vòt yo akòde pou tout sitwayen ki gen plis pase dizwitan. Li pa obligatwa pou vote.

Prezidan Repiblik la, manm palman an ansanm ak vis-prezidan yo eli pa v�t iniv�s�l dir�k pou yon pery�d senkan.

Prezidan akty�l Repiblik Panama a se Laurentino Cortizo.

Se Prezidan ki nonmen manm gouv�nman an. Palman an se unikameral, se s�lman yon Asanble Nasyonal.

K�m pou otorite jidisy�, dis jij f� Lakou Sipr�m Jistis la pou yon pery�d, fwa sa a, nan dizan. Pouvwa lejislatif se s�lman yon chanm egz�se, renouvle chak senk ane. Li gen 72 plas. Peyi a divize an dis pwovens, twa teritwa endij�n ak 74 minisipalite.

Peyi a pa gen yon lame, ak F�s Defans Panama yo te demoute apre Envazyon Ameriken an desanm 1989 epi yo te ranplase pa yon F�s piblik travay milit� ak lapolis yo asiyen. Ak� ki genyen ant Panama ak Etazini rekon�t dwa d�nye a pou ent�vni inilateralman si netralite oswa sekirite kanal la an danje.

Jewografi

Aks kominikasyon ak transp�

Kanal Panama

Kanal ent�-oseyanik long 79,6 km sa a ki trav�se peyi a, soti nan n� rive nan sid, p�m�t ou ale nan bato soti nan Oseyan Atlantik la atrav� lanm� Karayib la nan 'Oseyan Pasifik ak vis v�rsa, san yo pa kontourne Amerik di Sid atrav� Tierra del Fuego nan sid Chili. Li ofri konsiderab ekonomi tan pou transp�t� maritim, ak vwayaj la dire uit a dis �dtan. Kanal sa a se twa seri kadna:

• kadna Miraflores ki gen de chanm ranv�se;
• kadna Pedro Miguel ki gen yon s�l chanm;
• Lake Gat�n kadna ki gen twa chanm inegal.

Konstriksyon kanal la te k�manse an 1881. L� sa a, pwoj� a se te yon inisyativ frans� apre siks� Canal Suez la.
An 1888, travay sispann ak�z pwobl�m finansy� Compagnie Universelle ki te opere kanal la. .
Se s�lman an 1914, apre travay yo te rek�manse an 1904, kanal la te kapab louvri. Premye bato ki te pase nan kanal la se te SS Ancon.

L� sa a, L�zetazini te eksplwate dwa kanal yo, sou yon zon dis kilom�t laj� sou chak b� wout kanal la, ak Trete Panama , e sa a. , malgre endepandans Panama te siyen ak Kolonbi an 1903. An reyalite, travay la te rek�manse gras ak presyon Ameriken ki te kontribiye tou nan rev�lt Panama kont menm Kolonbi a.

An 1978, Panama te reprann kontw�l konsesyon an gras ak plizy� ent�vansyon jeneral sou pouvwa a, Omar Torrijos.

Railway

S�l liy tren ki egziste nan Panama se liy Panama Canal Railway Company ki kouri sou kanal p� Balboa rive p� Colon.

Rezo wout

Otowout Trans-Ameriken ki trav�se peyi a sou tout long� li se kol�n v�tebral peyi a kote yo grefe wout segond� ki ale swa nan N� oswa nan Sid. Tarred sou tout long� li, li se sepandan nan k�k kote nan move kondisyon. Gwo travay ap f�t pou kreye yon liy 2x2 sou tout long� li.

• Wout Panama City rive Santiago an bon kondisyon, ebyen gwo travay ap f�t.
• Li pa posib pou rive nan Kolonbi sou wout.

Rezo wout segond� a nan move kondisyon oswa san pave.

Demografik

Evolisyon demografi ant 1961 ak 2003 (chif ki soti nan FAO, 2005). Popilasyon an plizy� milye moun.

Peyi a te gen 3,657,024 nan ane 2015, ki anviwon 1,426 ap viv nan kapital la li menm.

Nan 2015, to kwasans any�l la te 1.32%, (1.463% nan 2010), to nesans la te 18.32 pou chak 1000 (19.17 nan 2010) ak to m�talite a te 4.81 pou chak 1000 (4.62 an 2010).

Popilasyon Panama a soti prensipalman nan Kolonizasyon Pany�l, esklav ki soti nan Lafrik Sub-Saharan ak p�p endij�n, d�nye yo se rezilta yon kwazman. Popilasyon Panama a tr� melanje: 72% nan popilasyon Panama a se ras mixte. Nwa reprezante 9% popilasyon an. 13% nan popilasyon an se Ameriken natif natal ak 6% nan popilasyon an se Blan, prensipal tribi endij�n nan Panama yo se Guaym� (Ng�be) , Kuna, Ember� ak l�t tribi minorite yo.

Relijyon

Relijyon nan Panama

Relijyon	Pousantaj
Katolisis	70%
Protestantis	19%
San relijyon	7%
L�t lafwa	4%

Konsènan relijyon, libète adorasyon egziste nan Panama. Pifò Panamayen yo se Katolik. Sepandan, akòz popilasyon divès peyi a, gen anpil legliz, tanp, sinagòg ak moske.

An 2019, Joune Mondyal la Jèn yo yo te fèt nan peyi sa a.

Referans

Lyen deyò

Sou lòt pwojè yo :

Panama, sou Wikimedia Commons

Panama, sou Wiktionnaire
• Panama, sou Wikinews
• Panama, sou Wikivoyage

• (espanyòl) es Site officiel de la Présidence du Panama
• (espanyòl) es (angle) en Site officiel touristique du Panama
• (espanyòl) es (franse) fr Site de l'ambassade du Panama en France