Fara � innihald

Haítí

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Haítí
République d'Haïti
Repiblik d Ayiti
Fáni Haítí Skjaldarmerki Haítí
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
L'Union Fait La Force
(franska: Samstaða færir styrk)
Þjóðsöngur:
La Dessalinienne
Staðsetning Haítí
Höfuðborg Port-au-Prince
Opinbert tungumál franska, haítískt blendingsmál
Stjórnarfar Lýðveldi

Forseti Edgard Leblanc Fils
Forsætisráðherra Garry Conille
Sjálfstæði (frá Frakklandi)
 • Yfirlýst 1. janúar, 1804 
 • Viðurkennt 1825 (Fr), 1863 (BNA) 
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%) 		143. sæti
27.750 km²
0,7
Mannfjöldi
 • Samtals (2023)
 • Þéttleiki byggðar 		83. sæti
11.470.261
413/km²
VLF (KMJ) áætl. 2017
 • Samtals 19,979 millj. dala (144. sæti)
 • Á mann 1.819 dalir (174. sæti)
VÞL (2018) 0.503 (169. sæti)
Gjaldmiðill gourde (HTG)
Tímabelti UTC-5
Þjóðarlén .ht
Landsnúmer +509

Haítí (franska: Haiti, haítískt kreólamál: Ayiti), formlega Lýðveldið Haítí (franska: République d'Haïti; haítískt kreólamál: Repiblik D Ayiti), er land á vestari helmingi eyjunnar Hispaníólu, sem er ein af Stóru Antillaeyjum í Karíbahafi, austan við Jamaíka og Kúbu og sunnan við Bahamaeyjar og Turks- og Caicoseyjar. Það nær yfir þrjá áttundu hluta eyjunnar og á landamæri að Dóminíska lýðveldinu í austri. Landið nær auk þess yfir eyjarnar La Gonâve, Tortúga, Les Cayemites og Ile a Vache. Su�vestan vi� Ha�t� er �bygg�a sm�eyjan Navassaeyja undir stj�rn Bandar�kjanna sem landi� gerir tilkall til. Ha�t� er 27.750 km� a� st�r� og �b�ar eru taldir vera r�mar 11 millj�nir sem gerir landi� a� fj�lmennasta landinu innan CARICOM og �v� n�stfj�lmennasta � Kar�bahafi, � eftir K�bu.

Eyjan var bygg� Ta�n�um sem fluttust �anga� fr� Su�ur-Amer�ku. Evr�pub�ar komu fyrst til eyjarinnar 5. desember 1492, � fyrstu fer� K�lumbusar, sem h�lt a� hann v�ri kominn til Indlands e�a K�na. K�lumbus stofna�i �ar s��ar fyrstu n�lenduna � N�ja heiminum, La Navidad, �ar sem n� er nor�austurstr�nd Ha�t�. Sp�nn ger�i tilkall til eyjarinnar og nefndi hana La Espa�ola. Eyjan var hluti af Sp�nska heimsveldinu �ar til snemma � 17. �ld. Frakkar h�fu �� a� stofna n�lendur � vesturhluta eyjarinnar og ger�u tilkall til hennar. Eftir N�u �ra str��i� fengu Frakkar vesturhluta eyjunnar me� fri�arsamningum 1697. �eir nefndu �ann hluta Saint-Domingue. Frakkar stofnu�u sykurplantekrur sem r�kta�ar voru me� �r�lum fr� Afr�ku. N�lendan var me� �eim au�ugustu � heimi.

Ha�t� var fr�nsk n�lenda og fyrsta landi� � Amer�ku til a� l�sa yfir sj�lfst��i, eftir einu �r�labyltingu � heimss�gunni sem heppna�ist og leiddi til �ess a� sj�lfst�tt l��veldi var stofna�. �r�tt fyrir �ennan aldur er landi� eitt af �eim f�t�kustu � vesturhveli jar�ar.

Ha�t� var� fyrir gr��arlegum skemmdum � jar�skj�lfta sem var� �ri� 2010 �ann 12. jan�ar en hann m�ldist 7,0 � Richter og �tti uppt�k s�n skammt fr� Port-au-Prince, h�fu�borg Ha�t�. �sland �tti hei�urinn af �v� a� vera fyrsta �j��in sem kom Ha�t�b�um til hj�lpar eftir jar�skj�lftann.

Ha�t� er stofna�ili a� Sameinu�u �j��unum, Samt�kum Amer�kur�kja, Samt�kum Kar�bahafsr�kja og Samt�kum fr�nskum�landi r�kja. Auk CARICOM er �a� a�ili a Al�j��agjaldeyrissj��num, Al�j��avi�skiptastofnuninni og Bandalagi r�kja � R�m�nsku Amer�ku og Kar�bahafi. �ar sem f�t�kt og p�lit�skur �st��ugleiki hafa einkennt s�gu Ha�t� er landi� me� l�gstu v�sit�lu um �r�un l�fsg��a � Amer�ku. Fr� s��ustu aldam�tum hefur landi� gengi� � gegnum valdar�n sem kalla�i � afskipti Sameinu�u �j��anna og jar�skj�lfta sem olli dau�a 250.000 manna.

Landfr��i

[breyta | breyta frumk��a]

Ve�urfar

[breyta | breyta frumk��a]
Kort sem s�nir loftslagsbelti � Ha�t�.

� Ha�t� er hitabeltisloftslag sem er breytilegt eftir h�� yfir sj�varm�li. Me�alhiti � Port-au-Prince er 23-31� � jan�ar og 25-35� � j�l�. �rkoma er breytileg eftir landshlutum og er meiri � sumum hlutum l�glendis og � nor�ur- og austurhl��um fjalla. �urrkat�minn � Ha�t� er fr� n�vember til jan�ar.

Me�al�rkoma � Port-au-Prince er 1.370 mm. �a� eru tv� regnt�mabil; apr�l til j�n� og okt�ber til n�vember. Ha�t� ver�ur reglulega fyrir alvarlegum �urrkum og fl��um, sem hafa enn verri aflei�ingar vegna sk�gaey�ingar. Fellibylir ganga oft yfir landi� auk �ess sem h�tta getur veri� � jar�skj�lftum.

Stj�rnm�l

[breyta | breyta frumk��a]

Stj�rns�slueiningar

[breyta | breyta frumk��a]
S�slur Ha�t�.

Ha�t� skiptist � t�u s�slur (d�partements) sem aftur skiptast � 42 umd�mi (arrondissements), sem skiptast � 145 sveitarf�l�g (communes) sem skiptast � 571 hverfi (sections communales). S�slurnar eru:

  1. Nord-Ouest (h�fu�sta�ur: Port-de-Paix)
  2. Nord (h�fu�sta�ur: Cap-Ha�tien)
  3. Nord-Est (h�fu�sta�ur: Fort-Libert�)
  4. Artibonite (h�fu�sta�ur: Gona�ves)
  5. Centre (h�fu�sta�ur: Hinche)
  6. Ouest (h�fu�sta�ur: Port-au-Prince)
  7. Grand'Anse (h�fu�sta�ur: J�r�mie)
  8. Nippes (h�fu�sta�ur: Mirago�ne)
  9. Sud (h�fu�sta�ur: Les Cayes)
  10. Sud-Est (h�fu�sta�ur: Jacmel)

Efnahagsl�f

[breyta | breyta frumk��a]
�r�un landsframlei�slu � mann.
Útflutningsvörur árið 2019.

Haítí býr við markaðshagkerfi þar sem verg landsframleiðsla er tæplega 20 milljarðar dala en 1.800 dalir á mann (áætlað árið 2017).[1] Gjaldmiðill landsins nefnist gourde. Þrátt fyrir mikla ferðaþjónustu er Haítí eitt af fátækustu löndum Ameríku, þar sem spilling, óstöðugleiki, lélegir innviðir, skortur á heilbrigðisþjónustu og menntun eru nefnd sem helstu ástæðurnar.[1] Atvinnuleysi er mikið og margir Haítíbúar leita tækifæra utanlands. Viðskipti við landið hrundu eftir jarðskjálftann 2010 og kólerufaraldurinn sem kom í kjölfarið. Við það féll verg landsframleiðsla um 8%.[2] Árið 2010 var Haítí í 145. sæti af 182 löndum á vísitölu um þróun lífsgæða, og 57,3% þjóðarinnar liðu skort samkvæmt minnst þremur mælikvörðum á fátækt.[3]

Eftir umdeildar kosningar árið 2000 og ásakanir um spillingu stjórnar Jean-Bertrand Aristide[4] hættu Bandaríkin hjálparstarfi á Haítí milli 2001 og 2004.[5] Þegar Aristide hvarf frá völdum árið 2004 hélt hjálparstarf áfram og Brasilíuher leiddi friðargæslu í landinu. Eftir nærri fjögurra ára kreppu tók hagvöxtur við sér og náði 1,5% árið 2005.[6] Í september 2009 uppfyllti Haítí skilyrði Heavily Indebted Poor Countries-verkefnis Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Heimsbankans til að fá niðurfellingu erlendra skulda.[7]

Yfir 90% af tekjum hins opinbera á Haítí koma frá samningi við olíufyrirtækið Petrocaribe.[8]

Íbúar

[breyta | breyta frumkóða]

Tungumál

[breyta | breyta frumkóða]

Á Haítí eru tvö opinber tungumál: franska og haítíska (kreólamál). Franska er helsta ritmálið, stjórnsýslumálið og fjölmiðlamálið, og 42% íbúa tala hana.[9][10] Menntaðir Haítíbúar tala allir frönsku, hún er kennslumál í skólum og helsta viðskiptamálið. Franska er líka notuð við opinber tilefni eins og giftingar, útskriftir og í messum. Haítí er annað af tveimur sjálfstæðum löndum í Ameríku þar sem franska er opinbert mál, ásamt Kanada. Önnur Ameríkulönd þar sem franska er töluð eru öll undir yfirráðum Frakklands. Nær allir íbúar landsins tala haítísku sem er kreólamál byggt á frönsku. Sumir Haítíbúar sem búa nálægt landamærunum að Dóminíska lýðveldinu tala spænsku.[11]

Heilt á litið tala um 90-95% Haítíbúa haítísku og tæplega helmingur talar líka frönsku reiprennandi.[12] Haítíska hefur nýlega verið stöðluð.[13] Um 90% af orðaforða í haítísku er úr frönsku en málfræðin minnir meira á Vestur-Afríkumál. Þar má líka finna áhrif taínósku, spænsku og portúgölsku. [14] Haítíska er skyld öðrum frönskuskotnum kreólamálum, en minnir mest á antilleysku og louisiana-mál.

Tilvísanir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. ↑ 1,0 1,1 „CIA World Factbook – Haiti“. Sótt 3. september 2019.
  2. ↑ „Haiti“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. 22. september 2021.
  3. ↑ „International Human Development Indicators: Haiti“. United Nations Development Programme. 2010. Afrit af upprunalegu geymt þann 23. apríl 2011.
  4. ↑ „Jean Bertrand Aristide net worth“. WOW509. Afrit af upprunalegu geymt þann 16. október 2014.
  5. ↑ Farah Stockman (7. mars 2004). „Before fall of Aristide, Haiti hit by aid cutoff by“. Boston.com. Sótt 24. júlí 2013.
  6. ↑ „Haiti: Economy“. Michigan State University.
  7. ↑ „Haiti: Enhanced Initiative for Heavily Indebted Poor Countries“ (PDF). International Monetary Fund. september 2009. Sótt 24. júlí 2013.
  8. ↑ „Haiti Economy“ (PDF). Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 2 janúar 2023. Sótt 11. apríl 2015.
  9. ↑ La langue française dans le monde 2014 (PDF). Nathan. 2014. ISBN 978-2-09-882654-0. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 12. apríl 2015. Sótt 20. maí 2015.
  10. ↑ À ce propos, voir l'essai Prétendus Créolismes : le couteau dans l'igname, Jean-Robert Léonidas, Cidihca, Montréal 1995
  11. ↑ „What Languages Are Spoken in Haiti?“. 29. júlí 2019.
  12. ↑ „Schools Teaching in Creole Instead of French on the Rise in Haiti“. 13. nóvember 2019.
  13. ↑ „creolenationallanguageofhaiti“. Indiana University. Afrit af upprunalegu geymt þann 26. júní 2015. Sótt 11. janúar 2014.
  14. ↑ Bonenfant, Jacques L. (desember 1989). Haggerty, Richard A. (ritstjóri). „History of Haitian-Creole: From Pidgin to Lingua Franca and English Influence on the Language“ (PDF). Library of Congress Federal Research Division. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt �ann 24. september 2015. S�tt 1. jan�ar 2014.
  Þessi landafræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Haítí&oldid=1878848“