Svarfaðardalur
Svarfa�ardalur er st�r og ��ttb�ll dalur sem liggur milli h�rra fjalla inn fr� Dalv�k vi� Eyjafj�r� a� vestan. Hann tilheyrir sveitarf�laginu Dalv�kurbygg�.
Um 10 km fr� sj� klofnar hann. Eystri dalurinn nefnist Sk��adalur og hann heldur meginstefnu dalsins til su�vesturs en hinn dalurinn heldur Svarfa�ardalsnafninu, hann sveigir mj�g til vesturs og er oft kalla�ur Svarfa�ardalur fram. Fj�lmargir afdalir ganga �t fr� a�ald�lunum. Sm�j�klar eru v��a � �essum d�lum. St�rsti j�kullinn er Glj�fur�rj�kull sem er fyrir botni Sk��adals og blasir vi� �r bygg�.
Fj�llin eru mikil og br�tt og margir tindar � bilinu 1000-1400 m � h��. H�stu fj�llin eru upp af Sk��adal, h�stur er D�jafjallshnj�kur 1456 m. Svarfa�ardals� rennur eftir dalnum. H�n � innstu uppt�k s�n � Heljardalshei�i en safnar a� s�r vatni �r fj�lda �ver�a og l�kja. St�rst �essara �a er Sk��adals�.
Fj�lmargar g�ngulei�ir og fornir fjallvegir liggja �r Svarfa�ardal og Sk��adal til n�stu bygg�arlaga. �ekktasti fjallvegurinn er Heljardalshei�i. Um hana l� hin forn �j��lei� til H�la � Hjaltadal. � Svarfa�ardal voru fj�rir kirkjusta�ir, Vellir, Tj�rn, Ur�ir og Upsir. Barna- og unglingask�li var � H�sabakka 1956-2004. �ar er n� samkomuh�s sveitarinnar en �a� heitir Rimar. Sundsk�li Svarfd�la er upp undir fjallshl��inni ofan vi� H�sabakka. Hann var reistur 1929 og er talinn ein elsta yfirbygg�a sundlaug landsins.
Volgar lindir eru � Laugahl�� ofan vi� Sundsk�lann og �r einni �eirra f�kk hann vatn. Seinna var bora� eftir vatni og vatn leitt �a�an til sk�lans. Hitaveita er � ne�anver�um dalnum en heitt vatn f�st �r borholum � Hamri � Svarfa�ardal og � �rsk�gsstr�nd. Fri�land Svarfd�la n�r fr� sj� vi� Dalv�k og spannar flatann dalbotninn inn fyrir H�sabakka. �ar eru g�ngust�gar og rei�st�gar og miki� og fj�lskr��ugt fuglal�f.
Vegna �ess hve fj�llin eru h� s�r ekki til s�lar � svartasta skammdeginu. Talsver�ur munur er � milli b�ja hversu lengi �a� er sem s�l kemur ekki upp a� vetri. � sumrin sk�n hins vegar mi�n�turs�l.
Menning
[breyta | breyta frumk��a]Nor�ursl�� er h�ra�sfr�ttabla� Svarfd�la. H�n h�f g�ngu s�na � okt�ber 1977 og er eitt elsta h�ra�sfr�ttabla� landsins sem kemur �t a� sta�aldri.
H�ra�sh�t��in nefnist Svarfd�lskur mars og er haldin � mars �r hvert. �etta er menningarh�t�� �ar sem �mislegt er til gamans gert, svo sem a� keppa a� heimsmeistaratitli � br�s og dansa Svarfd�lskan mars. Br�s er s�rst�tt spil sem hefur lengi veri� spila� � dalnum og er raunar �ekkt v��ar en hvergi hefur �a� lifa� jafn g��u l�fi og �ar.
H�ra�ss�ngur Svarfd�la er kv��i� Svarfa�ardalur eftir Hugr�nu sk�ldkonu sem al�ekkt er � flutningi Karlak�rs Dalv�kur vi� lag P�lma Eyj�lfssonar. S��asta erindi� hlj��ar svo:
- Hann er t�frandi h�ll,
- hann � tignarleg fj�ll
- �ar � laufbrekkum l�kirnir hjala.
- M�r er kli�ur s� k�r,
- eg vil koma honum n�r.
- Hann er �ndvegi �slenskra dala.
Annar �ekktur Svarfa�ardalss�ngur er Svarfa�ardalur k�ri eftir Hjalta Haraldsson fr� Ytragar�shorni vi� lag Gu�mundar �la Gunnarssonar sem Karlak�r Dalv�kur hefur sungi� og gefi� �t � hlj�mdiski.
M�larar hafa fundi� s�r myndefni � dalnum. �sgr�mur J�nsson m�la�i allm�rg vel�ekkt ol�uverk � Svarfa�ardal og Sk��adal. Einnig eru til st�r Svarfa�ardalsm�lverk eftir Freym�� J�hannsson. Einn �ekktasti m�lari bygg�arlagsins er Brimar Sigurj�nsson (1928-1980). Fj�lmargar mynda hans eru fr� Dalv�k og Svarfa�ardal.
Sagan
[breyta | breyta frumkóða]Samkvæmt Landnámu er dalurinn kenndur við Þorstein svörfuð sem bjó á Grund. Hann var þó ekki sá fyrsti sem settist að í dalnum því Ljótólfur goði á Hofi og menn hans voru komnir á undan honum. Svarfaðardalur er víða nefndur í fornum sögum og þar gerðust Svarfdæla saga og Valla-Ljóts saga. Þorleifs þáttur jarlaskálds og Hreiðars þáttur heimska fjalla einnig um Svarfdælinga. Í Svarfaðardal hafa fundist all mörg kuml frá heiðnum sið þar á meðal tveir kumlateigar með mörgum kumlum. Annar í Láginni á Dalvík og hinn á Arnarholti í landi Ytragarðshorns. Guðmundur Arason hinn góði var prestur bæði að Völlum og Upsum áður en hann var kjörinn Hólabiskup og Svarfaðardalur kemur víða fyrir í sögu hans. Á Urðum bjuggu landskunnir höfðingjar, Þorsteinn Eyjólfsson (d. 1402) lögmaður og hirðstjóri og síðan Arnfinnur Þorsteinsson sonur hans, riddari og hirðstjóri. Svarfaðardalur varð snemma þéttbýll eins og máltækið gamla "hér er setinn Svarfaðardalur" ber vitni um. Á miðöldum voru 68 lögbýli í dalnum og fjölmörg smærri býli (hjáleigur og kot).
Svarfaðardalur var allur einn hreppur fram í ársbyrjun 1946 en þá var honum skipt í Svarfaðardalshrepp og Dalvíkurhrepp. Dalvík fékk kaupstaðarréttindi 22. apríl 1974. Hrepparnir voru svo sameinaðir á ný ásamt með Árskógshreppi þann 7. júní 1998 og mynda nú Dalvíkurbyggð.
Fjöllin
[breyta | breyta frumkóða]Fjallahringurinn kring um Svarfaðardal og Skíðadal er allstórbrotinn. Hann spannar yfir 100 km og ef miðað er við vatnaskilin, sem teygja sig frá Hálshorni umhverfis dalina og enda yst út í Ólafsfjarðarmúla, þá eru þau 115 km löng. Samkvæmt bók Bjarna E. Guðleifssonar um Svarfaðardalsfjöll eru 75 tindar á þeirri leið sem allir hafa nöfn. Fjórir af þeirra eru yfir 1400 m háir og á lista Ferðafélagsins yfir 100 hæstu fjallstinda á Íslandi. Þetta eru:
- Dýjafjallshnjúkur 1449 m
- Kvarnárdalshnjúkur 1442 m
- Heiðingi 1404 m
- Stapar 1403 m.
Jarðfræði Svarfaðardals
[breyta | breyta frumkóða]Berggrunnur byggðarlagsins er að mestu gerður úr fornum blágrýtishraunum sem mynda gríðarþykkan lagskiptan jarðlagastafla. Milli hraunlaganna eru víða þunn rauðleit setlög sem gerð eru úr gömlum jarðvegi sem safnast hefur á hraunin milli gosa, einnig má sums staðar finna sand- og malarkennd setlög sem ættuð eru frá ám og vötnum. Líðið sem ekkert er af súru og ísuru bergi (líparíti eða andesíti). Jarðlagastaflanum hallar lítillega til suðurs. Hann er 10 – 12 milljón ára gamall, frá miðhluta Míósen. Elsta bergið er yst í Ólafsfjarðarmúla en yngsta bergið er efst í háfjöllum Skíðadals. Víða standa berggangar nær hornrétt á jarðlögin en þeir eru aðfærsluæðar fornra eldstöðva. Þykkur og mikill berggangur sker sig upp í gegn um Stólinn á mótum Svarfaðardals og Skíðadals, Hálfdanarhurð í Ólafsfjarðarmúla er einnig berggangur. Eftir að eldvirkni lauk á svæðinu fyrir um 10 milljónum ára grófst Eyjafjörður og þverdalir hans ofan í jarðlagastaflann fyrir atbeina vatns og vinda og þegar ísöldin skall á fullkomnuðu jöklar landslagsmótunina. Jökulgarðar frá lokum síðasta kuldaskeiðs, fyrir um 11.500 árum, setja víða svip sinn á landið. Hólsrípillinn er eitt fallegasta dæmið um slíka garða en hann er ruddur upp af jökli sem eitt sinn gekk í sjó úr Karlsárdal. Berghlaupsurðir eru einnig áberandi víða í fjallahlíðum og má þar nefna Upsann ofan Dalvíkur, hólana neðan við Hofsskál í Svarfaðardal og Hvarfið í mynni Skíðadals. Sveitarfélagið er á virku jarðskjálftasvæði og árlega verða menn varir við jarðskjálfta sem flestir eiga upptök sín á Grímseyjarsundi og fyrir mynni Eyjafjarðar. Dalvíkurskjálftinn 1934 er öflugasti skjálftinn sem vitað er um að hafi átt upptök á svæðinu en hann var um 6,2 stig á Richter. Upptök hans voru milli Dalvíkur og Hríseyjar.
Bæir í Svarfaðardal og Skíðadal
[breyta | breyta frumkóða]Bæjum er raðað í stafrófsröð. Nokkur eyðibýli eru talin með en sú upptalning er ekki tæmandi.
|
|
|
Íbúar í Svarfaðardalshreppi í því manntalinu 1703 voru alls 669, þ.m.t. 102 ómagar og 12 flakkarar (9 konur og 3 karlar). (Þess ber þó að geta að hreppurinn náði yfir Árskógsströnd).
Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]- Árni Daníel Júlíusson 2016. Miðaldir í Skuggsjá Svarfaðardals. JPV útgáfa og Þjóðminjasafn Íslands.
- Bjarni E. Guðleifsson 2011. Svarfaðardalsfjöll. Genginn fjallahringurinn umhverfis Svarfaðardal. Bókaútgáfan Hólar, 191 bls.
- Hjörtur Eldjárn Þórarinsson. „Svarfaðardalur og gönguleiðir um fjöllin“. Árbók Ferðafélags Íslands. () (1973): 9-119.
- Kristmundur Bjarnason. Saga Dalvíkur 1-4. Dalvíkurbær 1978-1985