Daartiende iew
De daartiende iew vaan de westerse (christeleke) jaort�lling leep vaan 1201 tot en m�t 1300. In de Europese historie is dit ein vaan de middeliewe, mie in 't bezunder weurt dezen tied bij de hoeg middeliewe gerekend. De daartiende iew is in v��l opziechte de klassieke periode vaan de middeliewse besjaving: k�rk en adel op 't toppunt vaan hun mach, de middeliewse rechsorde woort alum gerespecteerd. Middeliewse kuns en filosofie bereikde nog oongekinde huugdes, nog zoonder in vraog te weure gest�ld. Oos-Europa, 't Midde-Ooste en 't Wied Ooste woorte oonder de voot geloupe door 't Mongools wereldriek, wat ziech in korten tied oongeluifelek oetbreide. Dit had ouch veurdeile: 't militair euverwiech z�rgde veur veilegheid (Pax Mongolica) en deeg de Zijroute bleuje. Europa, India en China k�ste noe m�tein in contak trejje.
Groete geb��rtenisse
[bewirk | br�n bew�rke]- 1204: De Twiehieregheid vaan Mestreech weurt bij ak geregeld. Dit is ouch 't ajdste documint boe-in Mestreech es stad weurt umsjreve.
- 1204: De Veerde Kruustoch l�p oet op e conflik t�sse westeleke en oosteleke christene. Westerse edele stiechte 't Latijns Keizerriek vaan Constantinopel. 't Euverbliefsel vaan 't Byzantijns Riek kump bekind te stoon es 't Keizerriek vaan Nicaea.
- 1204: De Franse pakke nao e laank belag 't oonnumbaar geach Ch�teau Gaillard vaan de Ingelse. Normandi�, sinds 1066 in personeel unie m�t Ingeland, kump aon de Franse kroen.
- 1206: Alle Mongoolse stamme weure in ei riek vereineg door Dzjengis Khan.
- 1209: Op initiatief vaan paus Innocentius III beginne de Albigenzische Kruustochte tege de Kathare. De Franse keuning nump 't militair veurtouw.
- 1212: Kinderkruustoch.
- 1215: Jan Zoonderland weurt m�t 't opst�lle vaan de Magna Carta gedwoonge de mach te deile m�t zien vazalle. 't Charter l�gk de basis veur 't Ingels Hoegerhoes.
- ca. 1225: 't K'iche'keuninkriek, de l�ste mechtege Mayastaot, weurt gestiech in Q'umarkaj.
- 1229: Nao de Z�sde Kruustoch kump Jeruzalem weer in han vaan de christene en weurt 't keuninkriek Jeruzalem weer herst�ld.
- 1229: M�t de Vrei vaan Paries indege de Albigenzische Kruustochte. 't Katharisme is zoe good wie oetgereujd, de Zuid-Franse domeine stoon gooddeils oonder controle vaan Paries.
- 1230: De Carmina Burana, 'n Middellatiense en Middelhoegduitse blomlezing, woort gebundeld. De bundel besteit oet w�rke vaan de 11de bis 13de iew.
- 1230: 't Keuninkriek Granada weurt gestiech. Deze l�sten islamitische staot op 't Iberisch Sjiereiland zal nog tot 1492 bestoon.
- 1231: Remund krijg stadsrechte.
- 1240: De Mongole loupe de Kievse Roes oonder de veuj.
- 1240: Dafydd ap Llywelyn nump es ierste d'n titel prins vaan Wales aon.
- 1243: Zittert krijg stadsrechte.
- 1244: 't Ajjoebiedesultanaot bel�gk, vereuvert en plundert Jeruzalem.
- 1248: W�llem II vaan Holland weurt gekoze tot roems-keuning. Heer weurt zoedoende d'n insegste Nederlandsen edele dee oets 't Heileg Roems Riek beheers.
- 1258: Mongoolse horde oonder Hulagu Khan plundere Bagdad en maken 'n ind aon 't Abbasidekalifaot.
- 1261: 't Keizerriek vaan Nicaea l�p 't Latijns Keizerriek oonder de voot en herst�lt 't Byzantijns Riek. 't Geslach vaan de Paleologe zal 't riek tot aon 't ind es keizers regere.
- 1262: Op aondringe vaan Gissur �orvaldsson kump 't door b�rgeroorlog versj��rd Iesland oonder de Noorse kroen.
- 1263: De Nuistad, daan mesjiens bekind es Elsene, krijg stadsrechte.
- 1270: Yekuno Amlak weurt m�t 'ne coup keizer vaan Ethiopi�. Zien Salomonsdynastie zal 't land zeve iewe laank regere.
- 1271: Kublai Khan eis 't mandaot vaan d'n hiemel op en kroent ziech tot keizer vaan China: begin Yuandynastie; Peking (Khanbaliq) veur 't iers hoofstad vaan China.
- 1276: De Mongole pakke de Song-hoofstad Lin'an.
- 1276: Z�stere krijg stadsrechte.
- 1279: In de slaag bij Yamen weurt 't leger vaan Zhao Bing verslage: definitief ind Songdynastie.
- 1282: Floris V vaan Holland annexeert Wes-Friesland.
- 1283: Prins Dani�l, naokoumeling vaan de Kievse voorste, stiech 't Groetvoorstedom Moskou, d'n ierste veurluiper vaan de Russische staot.
- 1283: Prins Dafydd ap Gruffydd, de l�sten inheimse prins vaan Wales, weurt door de Ingelse ge�xecuteerd.
- 1288: Hertog Jan vaan Braobant versleit de bisjop vaan K�lle in de slaag bij Woeringe. Heidoor kump 't Hertogdom Limb�rg in personeel unie m�t Braobant.
- 1291: 't Mamelukkesultanaot pak Acre en maak daom�t definitief 'n ind aon de kruusveerdersstaote in de Levant.
- 1291: De drei kantons Uri, Schwyz en Unterwalden slete 't Eidgenoetsjap, de basis veur de latere Zwitserse staot.
- 1293: Raden Widjaja stiech 't Riek vaan Madjapahit. Dit Oos-Javaans riek zal groete deile vaan 't huieg Indonesi� goon beheerse.
- 1294: Mofert krijg stadsrechte.
- 1296: Graof Floris V vaan Holland weurt in Muiden door zien vazalle vermaord.
- 1299: M�t Jan I st�rf 't Hollands Hoes in manneleke lien oet. Jan II vaan Avesnes volg h��m op; Holland kump in personeel unie m�t Henegouwe.
Wetensjap en filosofie
[bewirk | br�n bew�rke]- 1202: In 't Wiskundebook Liber abaci l�gk Fibonacci de Hindoe-Arabische ciefers oet en publiceert heer zien reeks vaan Fibonacci.
- 1208: Saxo Grammaticus sjrijf zien Gesta Danorum.
- ca. 1250: Roger Bacon sjrijf zien Summa grammatica.
- 1264: In Europa en China weurt 'ne groete komeet gezeen (de komeet vaan 1264).
- 1267: In e werk vaan Roger Bacon weurt veur 't iers door 'nen Europeaon euver b�skroet gesproke. Europa heet de oetvinding via de Mongole liere kinne.
- 1271: Marco Polo begint aon zien reis, die h��m tot in China en Mongoli� zal bringe: Europese oontd�kking vaan China.
- 1274: Thomas vaan Aquino l�gk de l�ste hand aon Summa theologica, e lieveg bookwerk boe-in gans 't middeliews wereldbeeld weurt oetgelag en oonderbouwd m�t alle daan besjikbaar bronne.
- ca. 1280: 't Handsjrif Anonymus IV, collegedictaot vaan 'nen Ingelse student in Paries, weurt gesjreve. 't Is vaan groet belaank veur de musicologische kinnes vaan de Notre-Damesjaol.
Religie
[bewirk | br�n bew�rke]De Roems-Kathelieke K�rk stoont op 't huugdepunt vaan h��r mach. V��l vaan h��r acties stoonte daan ouch in 't teike vaan wereldleke politiek.
- 1208: De pauseleke legaot Pierre de Castelnau weurt door de Kathare vermaord.
- 1209: De orde vaan de Franciscaone weurt gestiech.
- 1215: 't Veerde Lateraans Concilie kump bijein. Hei weurt 't dogma vaan de transsubstantiatie oonfeilbaar verklaord en opgerope tot de Vijfde Kruustoch.
- 1216: De orde vaan de Dominicaone weurt gestiech.
- 1236: Ahmad al-Badawi verhuis nao Egypte en stiech dao de Badawiyyah, 'n soefische orde.
- 1240: Lowie IX vaan Fraankriek liet 't Dispuut vaan Paries organisere, t�sse joedse en christeleke gelierde. De koumende jaore zal de joedse religie streng weure vervolg.
- 1245: 't Ierste Concilie vaan Lyon kump bijein. Neve diverse intern conflikte weurt op dit concilie ouch keizer Frederik II vaan 't Heileg Roems Riek ge�xcommuniceerd.
- 1263: Keuning Jacobus I vaan Aragon liet in 't Dispuut vaan Barcelona joede en christene m�tein euver Zjezeke discutere. De joede mage in Barcelona blieve.
- 1274: 't Twiede Concilie vaan Lyon kump bijein. Me erkint de Dominicaone en Franciscaone en reup op tot e verboond m�t de Mongole en 'ne nuie kruustoch.
Kunste
[bewirk | br�n bew�rke]- 1218: In Remund weurt 'n cisterci�nzerabdij gestiech boe ouch de Munsterk�rk bij huurt.
- 1248: Oonder graof W�llem II begint de bouw vaan de Ridderzaol in D'n Haag.
- ca. 1250: 'ne Zekere W�llem dee Madocke maakde sjrijf Vanden vos Reynaerde.
- ca. 1270: De Po�tischen Edda weurt gesjreve.
- 1298: De Aw Br�gk in Mestreech kump veerdeg; ze vervingk 'n v��l awwer Romeinse br�gk.
Persoenelekhede
[bewirk | br�n bew�rke]Voorste, militaire en politici
[bewirk | br�n bew�rke]- Alfons X vaan Castili� (Alfons de Wijze)
- Paus Bonifatius VIII
- Boudewijn I vaan Constantinopel
- Boudewijn II vaan Constantinopel
- Dzjengis Khan
- Eduard I vaan Ingeland
- Filips III vaan Fraankriek (Filips de Stoute)
- Filips IV vaan Fraankriek (Filips de Sjoene)
- Floris V vaan Holland
- Frederik II vaan 't Heileg Roems Riek
- Paus Gregorius IX
- Hendrik III vaan Ingeland
- Paus Innocentius III
- Paus Innocentius IV
- Jan I vaan Braobant
- Jan vaan Ingeland (Jan Zoonderland)
- Kublai Khan
- Lowie IX vaan Fraankriek (Lowie d'n Heilege)
- Michael VIII vaan 't Byzantijns Riek (Michael Palaiologos)
Wetensjappers en filosofe
[bewirk | br�n bew�rke]Religieuze
[bewirk | br�n bew�rke]Zuug ouch 'voorste' en 'filosofe'.
Kunstenere
[bewirk | br�n bew�rke]V��l kunstenere bleve in dezen tied nog anoniem. Vaan sommige w�t me evels wel de naom, d�ks gen�g door 't werk van hun lierlinge.
- Jacopone da Todi
- Jehan Bretel
- Moniot d'Arras
- Neidhardt von Reuenthal
- Perotinus
- Raimon de Miraval
- Roemi
- Snorri Sturluson
- Walther von der Vogelweide
Jaore
[bewirk | brón bewèrke]Jaore 1200 | 1201 | 1202 | 1203 | 1204 | 1205 | 1206 | 1207 | 1208 | 1209 | 1210 |
Jaore 1210 | 1211 | 1212 | 1213 | 1214 | 1215 | 1216 | 1217 | 1218 | 1219 | 1220 |
Jaore 1220 | 1221 | 1222 | 1223 | 1224 | 1225 | 1226 | 1227 | 1228 | 1229 | 1230 |
Jaore 1230 | 1231 | 1232 | 1233 | 1234 | 1235 | 1236 | 1237 | 1238 | 1239 | 1240 |
Jaore 1240 | 1241 | 1242 | 1243 | 1244 | 1245 | 1246 | 1247 | 1248 | 1249 | 1250 |
Jaore 1250 | 1251 | 1252 | 1253 | 1254 | 1255 | 1256 | 1257 | 1258 | 1259 | 1260 |
Jaore 1260 | 1261 | 1262 | 1263 | 1264 | 1265 | 1266 | 1267 | 1268 | 1269 | 1270 |
Jaore 1270 | 1271 | 1272 | 1273 | 1274 | 1275 | 1276 | 1277 | 1278 | 1279 | 1280 |
Jaore 1280 | 1281 | 1282 | 1283 | 1284 | 1285 | 1286 | 1287 | 1288 | 1289 | 1290 |
Jaore 1200 | 1291 | 1292 | 1293 | 1294 | 1295 | 1296 | 1297 | 1298 | 1299 | 1300 |