Ànno
ZE
|
Qu�sta p�gina a l'� scr�ta in zen�ize, seg�ndo a graf�a ofi�i� |
'N �nno o l'� l'interv�llo de t�npo che ghe m�tte 'n c�rpo cel�ste pe conp� 'n'�rbita. Prez�npio, l'�nno in sci� T�ra o l'� p�gio a-o t�npo che ghe m�tte o pian�ta pe fin� 'na rivolu�i�n intr�ga in g�o a-a s� st�lla, o S�[1]. D�to che l'�sse ter�stre o l'� inclin�u, o pas� de l'�nno o p�rta a-o pas� de stagio�n asc�, cangiam�nto marc�u da varia�io�n into t�npo atmosf�rico e inte �e de l�xe e, de consego�nsa, inta vegeta�i�n e a fertilit� do seu. Inte regio�n do m�ndo a cl�mma tenpi�u e subpol�re se peu de s�lito trov� qu�ttro stagio�n: a primav�ia, l'est�, l'�t�nno e l'inv�rno. Pe de ci�, inte regio�n tropic�li e subtropic�li no gh'� de s�lito de stagio�n b�n defin�e e, in c�ngio, a-i tr�pichi stagion�li, a stagi�n �mida e qu�lla s�cca se p�uan b�n dist�ngoe e control�.
'N �nno sol�re o l'� 'n'aproscima�i�n do n�mero de gi�rni do per�odo �rbit�le da T�ra, d�uvi�u inte 'n ��rto lun�io. O lun�io gregori�n, s�iva a d� qu�llo ci� mod�rno, o se conp�nn-e de 'n �nno sol�re ch'o peu �se de 365 gi�rni, into c�xo di �nni �rden�i, � de 366, inti �nni bizest�li, cosc� c�mme o l'ac�pita co-o lun�io giuli�n. In particol�, a du�ta m�dia de l'�nno sol�re, ciam� �nno m�dio, pe t�tto o c�clo bizest�le de 400 �nni do lun�io gregori�n a l'� de 365,2425 gi�rni. Seg�ndo l'An�sso C do stand�rd ISO 80000-3 o sc�nbolo de l'�nno o l'� a, pigi�u da-o lat�n annus, e o l'� d�uvi�u s�gge pe-i �nni �rden�i che pe qu�lli bis�sti. C�mme sc�nbolo l'� d�uvi�u e abrevia�io�n y e yr asc�, da l'ingl�ize year.
Inte l'astronom�a, l'�nno giuli�n o l'� 'n'unit� de t�npo defin�a c�mme p�gia a 365,25 gi�rni �, pi-� precix�n, 86.400 seg�ndi (unit� de b�ze do SI), pe 31.557.600 seg�ndi in t�tto inte 'n �nno giuli�n astron�mico[2].
A desp�to de difer�nse into scignific�to, a p�ula �nno a l'� d�uvi� pe di per�odi desp�gi ch'�n lig� s�gge a-o lun�io che a l'�nno astron�mico, c�mme l'�nno stagion�le, l'�nno fisc�le, l'�nno acad�mico, etc... Pe de ci�, a p�ula �nno o pori�iva indic� o per�odo �rbit�le de 'n qu� se s� pian�ta asc�, pigi�ndo prez�npio o n�mme de �nno mar�i�n � de �nno venusi�n. O t�rmine o peu �se d�uvi�u �nche pe �gni per�odo � c�clo ciut�sto l�ngo, c�mme l'�nno plat�nico, � "gr�nde �nno".
Etimolog�a
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]L'ingl�ize year, pe mêzo do Sàsone de Ponénte ġēar (prononçiòu /jɛar/) e ġēr in Anglicàn, o l'arîva da-o Pröto-germànico *jǣran (*jē₁ran). Fórme vixìnn-e són o Tedésco Jahr, l'Antîgo Âto Tedésco jār, o Norén ár e o Gòtico jer ascì, che vêgnan tùtte da-o sostantîvo Pröto-indoeoropêo *yeh₁r-om, sàiva a dî "ànno, stagión". E âtre fórme che gh'àn a sò òrìgine into mæximo sostantîvo pröto-indoeoropêo, con de variaçioìn inte l'ablaut do sufìsso, són l'Avestìco yārǝ "ànno", o Grêgo ὥρα (hṓra) "ànno, stagión, perîodo de ténpo" (òrìgine da pòula "ôa"), l'Antîgo Slâvo Eclesiàstico jarŭ e o Latìn hornus "de st'ànno chi".
O Latìn annus (sostantîvo mascolìn de segónda declinaçión; annum o l'é l'acuzatîvo scingolâre; annī o l'é o genitîvo scingolâre e o nominatîvo plurâle, in càngio annō o l'é o datîvo e ablatîvo scingolâre) o l'é 'n sostantîvo ch'o vêgne da-o pröto-indoeoropêo *h₂et-no-, che ciù avànti o s'é evolûo into Gòtico aþn "ànno" ascì, ma sôlo o datîvo plurâle aþnam o l'é atestòu.
Scibén che a ciù pàrte de léngoe a conscìdera a pòula cómme tematìca (*yeh₁r-o-), gh'é de prêuve de 'na derivaçión òriginâle co-in sufìsso *-r/n, *yeh₁-ro-. Tùtte dôe e pòule indoeoropêe pe ànno, sàiva a dî *yeh₁-ro- e *h₂et-no-, saiéivan dónca de réixe verbâle che vêuan dî "andâ, mesciâse"; rispetivaménte *h₁ey- e *h₂et- (paragonâ a-o sànscrito vedìco éti "và", atasi "vai, vâghi"). A ògni mòddo, 'n çèrto nùmero de fórme prezénti inte léngoe germàniche, cómme in Ingléize, vêgnan da-o latìn annus, cómme annual, annuity, anniversary, etc...; per annum o veu dî "ògni ànno", annō Dominī "inte l'ànno do Segnô".
A pòula Grêga pe "ànno", sàiva a dî ἔτος, a l'é vixìnn-a a-o Latìn vetus, "vêgio", che vêgnan da-a fórma *wetos-, "ànno", conservâ ànche inte quésto scignificâto into Sànscrito vat-sa-ras "ànno" e vat-sa-, "béstia pe 'n ànno (vitéllo)". In particolâ, sta réixe chi a se trêuva into Latìn vitulus "vitéllo" àsci, ciù che inte l'Ingléize wether, sàiva a dî montón crastón (in Ingléize Antîgo weðer, in Gòtico wiþrus, "pêgoa").
Inte çèrte léngoe, l'é comùn contâ i ànni parlàndo de 'na stagión, cómme in "estæ", "invèrni" ò "acugéite". Prezénpio, gh'é o Cinéize 年 "ànno", a l'inprinçìpio 秂, ch'o l'é 'n conpòsto ideogràfico de 'na persónn-a ch'a camàlla 'n fàscio de gràn, co-in rimàndo ciæo a sò acugéita. O Slâvo, ciù chi-â fórma godŭ "perîodo de ténpo, ànno", o l'adêuvia lěto "estæ, ànno" ascì.
Intercalaçión
[modìfica | modìfica wikitèsto]I ànni astronòmichi no gh'àn 'n nùmero intrêgo de giórni ò de méixi lunâri. Tùtti i lunâi che van aprêuvo a l'ànno astronòmico dêvan avéi 'n scistêma de intercalaçión cómme i ànni bizestîli.
Lunâio giuliàn
[modìfica | modìfica wikitèsto]Into lunâio giuliàn a duâta médua de 'n ànno a l'é de 365,25 giórni. Inte 'n ànno no bizestîle gh'é 365 giórni e 366 inte un de quélli bizestîli. 'N ànno intercalâ o se ripête ògni quàttro ànni con quéllo ch'o l'é ciamòu ànno bizestîle, ch'o l'à 'n giórno de ciù a-a fìn do méize de frevâ. O giórno ch’o s’azónze o l'é dîto "giórno bizestîle".
O lunâio giuliàn revìsto, propòsto into 1923 e ancón dêuviòu inte çèrte gêxe ortodòsse do Levànte, o l'à 218 ànni bizestîli ògni 900 ànni. A sò duâta média a l'é de 365,2422222 giórni, vixìnn-a a-o perîodo de l'ànno tròpico médio, sàiva a dî 365,24219 giórni, co-în erô relatîvo de 9·10−8. A partî da l'ànno 2800 d.C., o lunâio gregoriàn e lunâio giuliàn revìsto comensiàn a diferî de 'n giórno intrêgo[3].
Lunâio gregoriàn
[modìfica | modìfica wikitèsto]O lunâio gregoriàn o fà càzze l'equinòçio de màrso a-i 21 de sto méize chi ò giùsto prìmma e dónca o và aprêuvo a-o coscì dîto ànno tròpico[4]. Zaché gh'é 97 ànni bizestîli ògni 400, a duâta média de l'ànno solâre a l'é de 365,2425 giórni, co-în erô relatîvo ciù bàsso de 'na pàrte pe mión (8·10-7) in sciâ a-a duâta prezénte de l'ànno tròpico médio de 365,24219 giórni. In càngio, a sò duâta a l'é ancón ciù vixìnn-a a quélla de l'ànno tròpico, ch'o l'amîa d'egoaliâ, che ancheu a l'é de 365,242374 giórni. L'é stimòu che, inte l'ànno 4000 d.C., l'equinòçio de màrso o saiâ de 'n giórno ciù inderê into lunâio gregoriàn, no tànto pe quésta diferénsa ma ciutòsto pe caxón do ralentaménto da rotaçión terèstre, ch'a portiâ a l'alonghîse de giornæ.
Àtri lunâi
[modìfica | modìfica wikitèsto]Into pasòu, i lunâi lunisolâri azonzéivan cómme intercalâ di méixi intrêghi in sciâ bâze de çèrte òservaçioìn. A-a giornâ d'ancheu i lunâi lunisolâri són stæti pi-â ciù pàrte abandonæ, fêua che quélli dêuviæ pe de fonçioìn liturgiche, cómme o lunâio ebràico e çèrti lunâi indù.
'N adataménto modèrno do stòrico lunâio Jalali, conosciûo cómme lunâio solâre Hijri (do 1925) ascì, o l'é 'n lunâio sôlo solâre co-in schêma iregolâre de giórni bizestîli bazòu in sce l'òservaçión ò o càlcolo astronòmico e con l'òbietîvo de métte l'inprinçìpio do nêuvo ànno (Nowruz) into giórno de l'equinòçio de primavéia a l'ôa do fûzo locâle de Teheran, a-o pòsto de dêuviâ 'n scistêma algoritmìco de ànni bizestîli.
Numeraçión di ànni
[modìfica | modìfica wikitèsto]'N'êra de lunâio a dâ 'n nùmero cardinâ a ògni ànno sequénsiâle, dêuviàndo 'n pónto de riferiménto into pasòu cómme moménto de sò prinçìpio. O stàndard mondiâle o l'é l'Anno Domini, ciù de recénte ciamòu êra vorgâ ascì. Sto scistêma chi o l'é stæto inandiòu into sécolo VI, de mòddo de contâ i ànni da-o nasción de Crìsto[5].
L'época de l'Anno Domini a peu êse indicâ con l'abreviaçión latìnn-a AD (ch'a vêu dî Anno Domini, sàiva a dî "inte l'ànno do Segnô") ò, inte 'n âtro mòddo, CE (da l'ingléize Common Era) ò d.C. ("dòppo Crìsto"). I ànni prìmma do 1 d.C. són dónca indicæ con BC, da l'ingléize Before Christ, BCE, da Before the Common Era, òpû a.C., abreviaçión pe "avànti Crìsto". O nùmero de l'ànno o l'é determinòu segóndo o "contézzo incluxîvo" e dónca o no l'exìste l'ànno zêro. Into modèrno càlcolo alternatîvo da numeraçión di ànni astronòmichi, i nùmeri poxitîvi són dêuviæ pe-i ànni dòppo Crìsto, o zêro o l'ìndica l'1 a.C., o -1 o 2 a.C. e coscì vîa.
Ànni pragmatìchi
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]I c�lcoli finan�i�i e scent�fichi d�uvian sp�sse v�tte 'n lun�io de 365 gi�rni pe senplific� e sp�ize giornali�re.
�nno fisc�le
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]'N �nno fisc�le � �nno finan�i�io o l'� o per�odo de 12 m�ixi d�uvi�u pe calcol� i rendic�nti finan�i�i ano�li de inpr�ize e de �tre �rganiza�i�n. Inte t�nte giurisdi�io�n i regolam�nti in mat�ia de contabilit� gh'�n de bez�ugno de sti rap�rti chi 'na v�tta �gni d�zze m�ixi, s�nsa per� che qu�sti f�rmen 'n �nno sol�re.
Prez�npio, into Canad� e inte l'�ndia l'�nno fisc�le o com�nsa a-o 1� d'arv�; into R�gno Un�o da-o 1� d'arv� pi-� t�scia in sc� socj�t� e pe-i bal�nsi p�blichi ma da-o 6 d'arv� pe-e t�sce a-a pers�nn-a e p�-u pagam�nto di benef���i do st�to, in Oustr�lia o p�rte da-o 1� de l�ggio, in c�ngio inti St�ti Un�i l'�nno fisc�le do gov�rno feder�le o com�nsa a-o 1� d'�t�bre.
�nno acad�mico
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]'N �nno acad�mico o l'� o per�odo de l'�nno qu�nde o stud�nte o frequ�nta 'n instit�to pi-� s� instru�i�n. L'�nno acad�mico o peu �se spart�o inte di t�rmini acad�michi, prez�npio de s�i � tr�i m�ixi. L'�nno scol�stico inte ��rti p�ixi o com�nsa a ag�sto � a set�nbre e o fin�sce a m�zzo, z�gno � l�ggio. Into St�to d'Isra�le l'�nno acad�mico o com�nsa tra �t�bre � nov�nbre, alini�u co-o seg�ndo m�ize do lun�io ebr�ico.
De sch�ue de R�gno Un�o, Canad� e St�ti Un�i div�ddan l'�nno acad�mico inte tr�i per�odi da-a du�ta ci� � m�no p�gia (ciam� trimesters � quarters inti St�ti Un�i) che coinc�ddan co-e stagio�n de l'�t�nno, de l'inv�rno e da primav�ia. Inte ��rti instit�ti gh'� asc� 'na c�rta sesci�n est�va che de v�tte a l'� conscider� c�mme p�rte do norm�le �nno acad�mico e ch'a l'� frequent� da-i stud�nti in sce b�ze volont�ia � elet�va. �tre sch�ue spart�scian l'�nno inte do� per�odi prin�ip� de s�i m�ixi: o pr�mmo o v� de s�lito da ag�sto a dex�nbre m�ntre o seg�ndo o cr�uve i m�ixi tra zen� e m�zzo. Ciasched�n de qu�sti per�odi o peu �se t�rna spart�o inte d�e p�rte da-i ez�mmi de m�zo, con �gni p�rte ch'a l'� ciam� quarter (� term inte di �tri p�ixi). Ghe pori�iva �se 'na sesci�n est�va volont�ia e/� 'na br�ve sesci�n a zen� asc�.
De �tre sch�ue, sp�cce inti St�ti Un�i, div�ddan l'�nno acad�mico inte qu�ttro per�odi de valuta�i�n. De sch�ue americ�nn-e, in particol� a Boston Latin School, s�n ariv� a div�dde l'�nno inte ��nque o ci� per�odi de valuta�i�n asc�. Seg�ndo di studi�xi che difendan qu�sto scist�ma, gh'� sai�iva 'n lig�mme poxit�vo tra a frequ�nsa di reports e o r�o scol�stico.
Gh'� in g�nere 180 gi�rni de insegnam�nto pe �gni �nno scol�stico inti St�ti Un�i, lev�u i f�n de setem�nn-a e-e p�se, m�ntre gh'� a-o m�no 190 gi�rni pe-i al�nni de sch�ue do st�to in Canad�, da N�uva Zel�nda e do R�gno Un�o, e 200 gi�rni in Oustr�lia. In �ndia l'�nno acad�mico o com�nsa de s�lito a-o 1� de z�gno e o fin�sce a-i 31 de m�zzo. Scib�n che-e sch�ue com�nsan a ser� a-a meit� de m�rso, a ser� acad�mica efet�va a l'� a-i 31 de m�zzo; pe c�ntra in Nepal a com�nsa a-i 15 de l�ggio. Pe de ci�, e sch�ue e-e universcit� de l'Oustr�lia gh'�n de s�lito di �nni acad�michi ch'�n ci� � m�no alini� con l'�nno sol�re, e d�nca p�rtan da frev� � da m�rso e fin�scian tra �t�bre e dex�nbre, d�to che inte l'emisf�ro s�d e stagio�n s�n a-a rev�rsa.
�nni astron�michi
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]�nno giuli�n
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]L'�nno giuli�n, d�uvi�u inte l'astronom�a e inte de �tre sc�nse, a l'� l'unit� de t�npo defin�a ezatam�nte c�mme 365,25 gi�rni. Qu�sto o l'� o scignific�to norm�le de l'unit� "�nno", d�uvi� inte b�n b�n de cont�sti scent�fichi. O s�colo giuli�n, ch'o l'� form�u da 36.525 gi�rni, e o mil�nio giuli�n, ch'o l'� p�gio a 365.250 gi�rni, s�n de unit� in �zo inti c�lcoli astron�michi. Inta pr�tica, o per�odo de t�npo espr�sso con l'�nno giuli�n o l'� 'n m�ddo pe specific� con precix�n qu�nte gi�rni, e no qu�nte �nni "re�", gh'� inte di l�nghi per�odi de t�npo, qu�nde o val� do n�mero de gi�rni o sai�iva ingonbr�nte e no go�i ci�o. Pe conven�i�n, inte l'unit� de dist�nsa astron�mica de l'�nno l�xe l'� d�uvi�u l'�nno giuli�n.
Inte l'Unified Code for Units of Measure, o sc�nbolo a, s�nsa p�dice, o f� de l�ngo riferim�nto a l'�nno giuli�n, aj, p�gio ezatam�nte a 31.557.600 seg�ndi.
- 365.25 d � 86400 s = 1 a = 1 aj = 31,5576 Ms
I pref�sci di m�ltipli do Scist�ma Interna�ion�le se p�uan aplic� a a asc�, e d�nca se gh'avi� ka, Ma, etc...
�nno scider�le, tropic�le e an�malo
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]L'�nno scider�le o l'� o t�npo che ghe m�tte a T�ra pe conp� 'n g�o da s� �rbita, mezu�u risp�tto a 'n scist�ma de riferim�nto f�sso, prez�npio c�mme e st�lle f�sse (in Lat�n sidera, a-o scingol�re sidus). A s� du�ta m�dia a l'� de 365,256363004 gi�rni, s�iva a d� 365 d 6 h 9 min 9,76 s, determin� a l'�poca J2000.0, s�iva a d� a-o 1� de zen� do 2000, 12:00:00 TT[6].
A-a giorn� d'ancheu l'�nno tr�pico m�dio o l'� defin�o c�mme o per�odo de t�npo che ghe m�tte a longit�dine ecl�tica m�dia do S� a mont� de 360 gr�ddi[7]. Zach� a longit�dine ecl�tica do S� a l'� mezu� risp�tto a l'equin��io, l'�nno tr�pico o conpr�nde 'n c�clo conpl�to de stagio�n e, d�ta l'inport�nsa biol�gica e socio-econ�mica de ste chi, l'�nno tropic�le o l'� a-a b�ze da ci� p�rte di lun�i. A mod�rna defini�i�n de �nno tropic�le m�dio a l'� desp�gia da-o t�npo efet�vo tra i pas�ggi de, prez�npio, l'equin��io n�rd pe-e raxo�n mostr� chi de s�tta. Pe cax�n da precesci�n asci�le da T�ra, un di �nni tr�pichi o l'� de ci� � m�no v�nti men�ti ci� c�rto de 'n �nno scider�le. D�uvi�ndo a defini�i�n mod�rna, l'�nno tropic�le m�dio o l'� ci� � m�no p�gio a 365 d 5 h 48 min 45 s[8].
L'�nno an�malo o l'� o t�npo che ghe m�tte a T�ra pe conplet� 'na rivolu�i�n risp�tto a-o s� �pside. Def�ti, l'�rbita da T�ra a l'� elitt�ca e i s� p�nti estr�mi, e �pside, s�n o perihelion, d�nde o pian�ta o l'� ci� vix�n a-o S� (a l'�nno 2020 a-i 5 de zen�, 07:48 UT) e l'aph�lion, d�nde a T�ra a l'� ci� lont�nn-a da-o S� (a-i 4 de l�ggio, 11:35 TU, do 2020). L'�nno an�malo, ch'o l'� de s�lito defin�o c�mme o t�npo tra do� pas�ggi a-o perihelion, o l'� 'na du�ta m�dia de 365,259636 gi�rni, � 365 d 6 h 13 min 52,6 s, agiorn�u a l'�poca J2011,0[9].
Ciasched�n de sti tr�i �nni chi o l'� d�to in g�nere �nno astron�mico.
�nno drac�nico
[mod�fica | mod�fica wikit�sto]L'�nno drac�nico, d�to �nno de l'ecl�sci � �nno de l'ecl�tica asc�, o l'� o t�npo che ghe m�tte o S�, ami�u da-a T�ra, pe fin� 'na rivolu�i�n risp�tto a-o m�ximo gr�ppo lun�re, s�iva a d� un di do� p�nti d�nde l'�rbita da L�nn-a a l'int�ppa l'ecl�tica. St'�nno chi o l'� asoci�u a-e ecl�sci: def�ti qu�sti fen�meni p�uan capit� s�lo se o S� e a L�nn-a se tr�uvan da-ar�nte a un di gr�ppi lun�ri, suced�ndo inte 'n m�ize da �gni meit� de 'n �nno drac�nico. A du�ta m�dia de l'�nno drac�nico a l'� de:
- 346,620075883 gi�rni, s�iva a d� 346 d 14 h 52 min 54 s, a l'�poca J2000,0
Qu�sto t�rmine o l'� de v�tte d�uvi�u, in m�ddo er�u, pe indic� �nche o per�odo drac�nico (� nod�le) da precesci�n lun�re, ch'o s�iva l'interv�llo de t�npo de 'na rivolu�i�n intr�ga do gr�ppo ascend�nte da L�nn-a in g�o a l'ecl�tica; per�odo de 18,612815932 �nni giuli�n (6798,331019 gi�rni a l'�poca J2000,0).
C�clo lun�re conpl�to
[modìfica | modìfica wikitèsto]O cîclo lunâre conplêto o l'é l'intervàllo de ténpo che ghe métte o Sô, amiòu da-a Tæra, pe finî 'na rivoluçión rispètto a-o perigêo de l'òrbita da Lùnn-a. Quésto perîodo o l'é asociòu a-a dimensción aparénte da Lùnn-a pìnna e a-a duâta variàbile do méize sinodìco ascì. A duâta de 'n cîclo lunâre intrêgo a l'é de:
- 411,78443029 giórni, sàiva a dî 411 d 18 h 49 min 35 s, a l'época J2000,0
Ànno lunâre
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno lunâre o l'é formòu da dózze cîcli conplêti de fâze lunâri, coscì cómme vìste da-a Tæra, e o l'à 'na duâta de 354,37 giórni. I mosulmoén dêuvian quésto tîpo de ànno pe celebrâ l'Eid e l'inprinçìpio do méize de zazùn dîto Ramadan, con l'ànno solâre mosulmàn ch'o l'é dónca bazòu in sciô cîclo lunâre. O lunâio ebràico o l'é lê ascì de tîpo sorviatùtto lunâre, con l'eceçión che, ògni doî ò tréi ànni, ghe vêgne azónto 'n méize lunâre intercalâ de mòddo da mantegnî 'n lunâio sincronizòu co-o cîclo solâre. Dónca, 'n ànno lunâre do lunâio ebràico o l'é formòu da dózze ò trézze méixi lunâri.
Ànno vâgo
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno vâgo, da-o Latìn annus vagus e dîto ànno erànte ascì, o l'é 'n'aproscimaçión intêgra de l'ànno a 365 giórni, che defæti a vâga in relaçión a-i ànni ciù ezàtti. De sòlito l'ànno vâgo o l'é spartîo inte 12 méixi schemàtichi, ciaschedùn de 30 giórni, ciù 5 giórni d'intercalaçión. L'ànno vâgo o l'êa dêuviòu inti lunâi de l'Etiòpia, de l'Antîgo Egìtto, de l'Iràn, de l'Arménia e, in Mezoamérica, tra i Aztechi e i Maya[10]. L'é ancón dêuviòu da çèrte comunitæ de religión zoroastriànn-a.
Ànno elîaco
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno elîaco o l'é o perîodo tra dôe levæ elîache sucesîve de 'na stélla. O l'é despægio da l'ànno sciderâle tra e stélle ciù lontànn-e da l'eclìtica, pe caxón, sorviatùtto, do fenòmeno da precesción di equinòççi.
Ànno sotîaco
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno sotîaco o l'é l'intervàllo tra doê levæ elîache sucesîve da stélla de Scìrio, a ciù luminôza de tùtte. A-a giornâ d'ancheu, o l'é ciù cùrto de l'ànno sciderâle, co-a sò duâta ch'a l'é asæ vixìnn-a a quélla de l'ànno giuliàn, dónca a 365,25 giórni.
Ànno gausiàn
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno gausiàn o l'é l'ànno sciderâle pe 'n pianêta de màssa no goæi rilevànte rispètto a-o Sô e no conturbòu da âtri còrpi celèsti, ch'o l'é governòu da-a costànte gravitaçionâle gaussiànn-a. 'N pianêta de sto tîpo chi o saiéiva legerménte ciù vixìn a-o Sô rispètto a-a distànsa média da Tæra. A duâta de 'n ànno gaussiàn a l'é de:
- 365,2568983 giórni, sàiva a dî 365 d 6 h 9 min 56 s
Ànno beseliàn
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ànno beseliàn o l'é 'n ànno tropicâle ch'o coménsa quànde o Sô médio fitìçio o l'arîva a 'na longitùdine eclìtica de 280°, fæto che d'ancheu o sucêde in gîo a-o 1° de zenâ. Quésto intervàllo o pìggia o sò nómme da-o Friedrich Bessel, astrònomo e matemàtico tedésco do sécolo XIX. Chi de sótta gh'é l'equaçión ch'a permétte de calcolâ l'época beseliànn-a prezénte in ànni:
- B = 1900,0 + (Dæta giuliànn-aTT − 2415020,31352) / 365,242198781
O pédice TT o stà a marcâ che inte sta fórmola chi a dæta giuliànn-a a doviéiva dêuviâ cómme scâ quélla do Ténpo Terèstre òpû quélla do sò predecesô, o ténpo effemeride.
Cangiaménti de duâta
[modìfica | modìfica wikitèsto]A duâta precîza de 'n ànno astronòmico a càngia co-o pasâ do ténpo:
- Càngia a poxiçión di pónti de l'equinòçio e do solstìçio rispètto a-e àpside de l'òrbita terèste: i equinòççi e i solstìççi, rispètto a-e stélle, se méscian vèrso ponénte pe caxón do fenòmeno da precesción, e àpside in càngio se méscian inta direçión contrâia pe-i efètti de lóngo tèrmine de l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da-i âtri pianêti. Dæto chi-â velocitæ da Tæra a càngia in sciâ bâze da sò poxiçión inta sò òrbita, mezuâ a-o sò perihelion a velocitæ da Tæra inti pónti de equinòçio e de solstìçio a càngia lê ascì co-o ténpo: se sto pónto chi o se méscia vèrso o perihelion o perîodo tra 'n pasàggio e quéllo aprêuvo o l'é tùtti i ànni 'n pö ciù brêve; se pe cóntra sto pónto chi o se méscia vèrso l'aphélion o mæximo perîodo o vêgne ògni ànno 'n pö ciù lóngo. Dónca, 'n ànno tropicâle mezuòu da 'n pasàggio de l'equinòçio de primavéia a quéllo aprêuvo o càngia da quéllo mezuòu tra doî pasàggi de l'equinòçio d'ötùnno. A média de tùtta l'òrbita però a no càngia pe sta raxón chi e dónca a longhéssa totâle de 'n ànno tròpico a no càngia pe quésto efètto de segóndo órdine.
- O moviménto de ògni còrpo celèste o peu êse conturbòu da l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da tùtti i âtri pianêti. Quésto fæto o pòrta a di cangiaménti de brêve tèrmine da sò velocitæ e dònca do sò perîodo orbitâ da 'n ànno a l'âtro. Pe de ciù, o l'à di efètti de lóngo tèrmine inte òrbite di còrpi celèsti e dónca ànche di cangiaménti a lóngo tèrmine de sti perîodi chi.
- L'efètto de l'aceleraçión de marêa tra Tæra, Lùnn-a e Sô o fâ crésce a duâta do giórno e do méize, trasferìndo o moménto angolâ da rotaçión terèstre a-a rivoluçión lunâre, co-a longhéssa de l'ànno che coscì a pâ amermâse, dæto chò-u giórno solâre médio aparénte o l'é l'unitæ de mezûa in ûzo pe indicâ a longhéssa de l'ànno inta vìtta civîle,. A velocitæ de rotaçión da Tæra a l'é modificâ da âtri fatoî ascì cómme, prezénpio, o bótto pòst glaciâle e l'aoménto do livéllo do mâ.
- Valô numérico da variaçión a l'ànno
A duâta média de l'ànno dêuviâ inte sta seçión chi a l'é calcolâ pò-u 2000 e-e diferénse inta duâta di ànni rispètto a quéllo de riferiménto són dæte pe-i ànni pasæ e futûri. Inte tabélle 'n giórno o l'é lóngo 86.400 segóndi do SI[11][12][13][14].
Tîpo de ànno | Giórni | Ôe | Menûti | Segóndi |
---|---|---|---|---|
Tròpico | 365 | 5 | 48 | 45 |
Sciderâle | 365 | 6 | 9 | 10 |
Anòmalo | 365 | 6 | 13 | 53 |
Dracònico | 346 | 14 | 52 | 55 |
Ànno | Tròpico | Sciderâle | Anòmalo | Dracònico |
---|---|---|---|---|
−4000 | −8 | −45 | −15 | −174 |
−2000 | 4 | −19 | −11 | −116 |
0 | 7 | −4 | −5 | −57 |
2000 | 0 | 0 | 0 | 0 |
4000 | −14 | −3 | 5 | 54 |
6000 | −35 | −12 | 10 | 104 |
Somâio
[modìfica | modìfica wikitèsto]Giórni | Tîpo de ànno |
---|---|
346,62 | Dracònico |
354,37 | Lunâre |
365 | Vâgo, ànche ànno comùn inte çèrti lunâi solâri. |
365,24219 | Tropicâle, dîto solâre ascì, in média e ariondòu a l'época J2000,0. |
365,2425 | Gregoriàn, in média. |
365,25 | Giuliàn. |
365,25636 | Sciderâle, a l'época J2000,0. |
365,259636 | Anòmalo, in média e ariondòu a l'época J2011,0. |
366 | Ànno intercalâ in numerôxi lunâi solâri. |
L'ànno Gregoriàn médio o l'é de 365,2425 giórni, dónca pægio a 52,1775 setemànn-e, 8.765,82 ôe, 525.949,2 mênuti ò 31.556.952 segóndi. Pe sto lunâio chi, 'n ànno comùn o l'é de 365 giórni (pægio a 8.760 ôe, 525.600 mênuti ò 31.536.000 segóndi) méntre o bizestîle o l'é de 366 giórni (8.784 ôe, 527.040 mênuti ò 31.622.400 segóndi). O cîclo de 400 ànni do lunâio gregoriàn o l'é 146.097 giórni e dónca, pi-â precixón, o l'é pægio a 20.871 setemànn-e.
Ànni "gréndi"
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Cîclo di equinòççi
O Grànde Ànno, dîto cîclo di equinòççi ascì, o corispónde a 'na rivoluçión intrêga di equinòççi in gîo a l'eclìtica. O l'à 'na duâta de ciù ò mêno 25.700 ànni[15].
- Cîclo galàtico
L'Ànno Galàtico o l'é o ténpo che ghe métte o Scistêma Solâre pe finî 'na rivoluçión intrêga in gîo a-o Céntro Galàtico. O dûa ciù ò mêno 230 mioìn de ànni terèstri[16].
Ànno stagionâle
[modìfica | modìfica wikitèsto]'N ànno stagionâle o l'é o ténpo ch'o pàssa tra dôe ricorénse sucesîve de 'n evénto stagionâle cómme, prezénpio, l'ezondaçión de 'n sciùmme, a migraçión de 'na spêce d'öxéllo, o scioî de 'na spêce de ciànta, o prìmmo zêo o a prìmma partîa in progràmma de 'n çèrto spòrt. A ògni mòddo, tùtti sti evénti chi pêuan avéi de grénde variaçioìn de ciù de un méize da 'n ànno a quéllo dòppo.
Scìnboli
[modìfica | modìfica wikitèsto]O scìnbolo comùn pe l'ànno cómme unitæ de ténpo o l'é a, pigiòu da-a pòula latìnn-a annus. Da l'ingléize, l'é vegnûo comùn e abreviaçioìn y ò yr ascì, dêuviæ de sòlito inta letiatûa no scentìfica, inta geologîa e inta paleontologîa, dónde de abreviaçioìn cómme kyr, myr, byr e scìmili són dêuviæ pe indicâ di intervàlli de ténpo lontén da-o prezénte[17][18].
Scìnbolo
[modìfica | modìfica wikitèsto]O NIST SP811 o supòrta o scìnbolo a cómme unitæ de ténpo pe-i ànni. Inta léngoa ingléize l'é dêuviòu e abreviaçioìn y e yr ascì.
L'Unified Code for Units of Measure o distìngoe e scinbologîe diferénti de l'ISO 1000, de l'ISO 2955 e de l'ANSI X3.50, dêuviàndo:
- at = 365,24219 giórni pe l'ànno tropicâle médio.
- aj = 365,25 giórni pe l'ànno Giuliàn médio.
- ag = 365,2425 giórni pe l'ànno Gregoriàn médio.
Dónde:
- a, sénsa nisciùn pédice = 1 aj
L'Unión internaçionâle de chìmica pûa e aplicâ (IUPAC) e l'Unión internaçionâle de scénse geològiche àn racomandòu insémme de definî "annus", co-o scìnbolo a, cómme a longhéssa de l'ànno tropicâle do 2000.
- a = 31556925,445 segóndi, ciù ò mêno 365,24219265 giórni effemeridi
Quésta definiçión a l'é despægia da quélla de prìmma de 365,25 giórni pe ciù ò mêno 20 pàrte pe mión. O papê mensonòu de d'âto o sostêgne che de definiçioìn cómme quélla de l'ànno giuliàn "portan 'n'obsolescénsa drénto de lô preprogramâ pe caxón da variànsa do moviménto orbitâle da Tæra", scibén che a-a fìn l'é propòsto de dêuviâ a longhéssa de l'ànno tròpico a partî da-o 2000 d.C., specificâ a-o millisegóndo, ch'a l'é interesâ da-o mæximo problêma, dæto che l'ànno tròpico o càngia co-o ténpo de ciù de 'n menûto[19][20].
Quésta notaçión a l'é contestâ dæto ch'a l'é in conflìtto co-ina convençión ciù vêgia tra i geoscensiæ, sàiva a dî quélla de dêuviâ a pe indicâ 'n çèrto nùmero de ànni fa e y ò yr pe 'n perîodo de 'n ànno[20].
Prefìsci di mùltipli SI
[modìfica | modìfica wikitèsto]I esponénti e-e notaçioìn esponençiâli són de sòlito dêuviæ pe calcolâ e vizoalizâ i cónti, ciù che pe risparmiâ do spàçio, cómme inte tabélle di dæti.
- ka (pe chìllo-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n migiâ, ò 103, de ànni, ò 1 E3 yr, comuneménte conosciûa cómme 'n milénio in antropologîa e pe-i ûxi inti lunâi. O prefìsso moltiplicatô "ka" o l'é tipicaménte dêuviòu inta geologîa, inta paleontologîa e inte l'archiologîa pe-i perîodi de l'Olocéne e do Pleistocéne quànde l'é dêuviòu 'na técnica de dataçión sénsa l'ûzo do radiocarbònio cómme, prezénpio, a dataçión de caròtte de giàssa, a dendrocronologîa, a dataçión a l'urànio-töio ò l'anàlixi de vàrve. O l'é dêuviòu cómme método de dataçión prinçipâ pi-â determinaçión de l'etæ ascì. Se l'etæ a l'é determinâ sorviatùtto co-o scistêma da dataçión a-o radiocarbònio, alôa saiéiva ciù corètto esprìmme o valô trovòu inte ànni radiocarbònichi ò de lunâio calibròu inti ànni Before Present.
- Ma (pe mêga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n mión, ò 106, de ànni, ò 1 E6 yr. O sufìsso "Ma" o l'é spésse vòtte dêuviòu inte de matêie cómme a geologîa, a paleontologîa e a mecànica celèste pe marcâ perîodi de ténpo bén lónghi ségge into futûro che into pasòu. Prezénpio, a spêce de dinosàoro Tyrannosaurus rex a l'êa ciù comùn in gîo a 66 Ma (66 mioìn de ànni) fa. O tèrmine de duâta "fa" o no dev'êse de lóngo indicòu: se l'é specificòu a quantitæ de 'na duâta sénsa mensonâ in mòddo ciæo o tèrmine pròpio da duâta se prezùmme che o "fa" o ségge sotintéizo; pe cóntra l'unitæ alternatîva "mya" a inclùdde o "fa" esplicitaménte. Inti papê d'ûzo ciù generâle o peu êse scrîto cómme "mioìn de ànni" (fa). Inte aplicaçioìn astronòmiche, l'ànno dêuviòu o l'é quéllo giuliàn, pægio a 365,25 giórni precîxi. Inte de âtre disciplìnn-e, cómme inta geologîa ò inta paleontologîa, l'ànno dêuviòu o no l'é goæi precîzo e o peu cangiâ in sciâ bâze de l'outô.
- Ga (pe gîga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo, ò 109, de ànni, ò 1 E9 yr. "Ga" o vêgne de sòlito dêuviòu inte de disciplìnn-e cómme a cosmologîa e a geologîa pe indicâ di perîodi de ténpo do bèllo lontén e inderê into pasòu. Prezénpio, a formaçión da Tæra a l'é stæta pöcasæ 4,54 Ga (4,54 miliàrdi d'ànni) fa, con l'etæ de l'univèrso ch'a l'é de ciù ò mêno 13,8 Ga.
- Ta (pe têra-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a mìlle miliàrdi, ò 1012, de ànni, ò 1 E12 yr. O "Ta" o l'é 'n'unitæ de ténpo mâi lónga, pægia a ciù ò mêno 70 vòtte l'etæ de l'univèrso. O l'é do mæximo órdine de grandéssa da duâta prevìsta do cîclo de vìtta de 'na nâna ròssa picìnn-a.
- Pa (pe pêta-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n milión de miliàrdi, ò 1015, de ànni, ò 1 E15 yr. L'emivìtta do nuclîde de càdmio-113 a l'é ciù ò mêno de 8 Pa. Quésto scìnbolo o coincìdde con quéllo do pascal sénsa 'n prefìsso moltiplicatô. Scibén che són tùtte dôe de variàbile dêuviæ de ræo, o contèsto d'ûzo o doviéiva êse ciæo abàsta da distìngoe i valoî de ténpo da quélli de presción.
- Ea (pe êsa-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo de miliàrdi, ò 1018, de ànni, ò 1 E18 yr. L'emivìtta do tungstén-180 a l'é de ciù ò mêno 1,8 Ea.
Abreviaçioìn pe "ànni fa"
[modìfica | modìfica wikitèsto]Inte l'astronomîa, inta geologîa e inta paleontologîa e abreviaçioìn yr pe ànni, da l'ingléize years, e ya pe "ànni fa", da l'ingléize years ago, són de vótte dêuviæ, ségge da sôle che co-i prefìsci pe marcâ migiæa, mioìn e miliàrdi[17][18]. Quéste unitæ de mezûa (da l'abreviaçión ingléize pe ànno, year, y) no són acetæ into SI, a ògni mòddo l'é poscìbile trovâle inti sò mùltipli ascì, creæ co-a prìmma létia di sò nómmi ingléixi, sàiva a dî "t", "m" e "b", òpû co-i prefìsci metrìchi k, M e G, inclûzo de sò variaçioìn cómme k, m, g. Inte l'archiologîa, ch'a gh'à da fâ con perîodi de ténpo ciù brêvi, e dataçioìn esprèsse inta fórma normâle, prezénpio "22.000 ànni fa", se pêuan dêuviâ cómme equivalénte ciù acescìbile de dæte Before Present, "BP".
Ste abreviaçioìn chi inclùddan:
Abreviaçioìn no SI | Abreviaçión de... | Prefìsso SI equivalénte | Coménti e ezénpi |
---|---|---|---|
kyr | kilo years | ka |
|
myr Myr |
million years Mega years |
Ma |
|
byr | billion years | Ga |
|
kya | kilo years ago | ka ago |
|
mya Mya |
million years ago Mega years ago |
Ma ago |
|
bya Gya |
billion years ago giga years ago |
Ga ago |
L'ûzo de mya e bya o l'é deprecòu inta geofìxica modèrna e a-o sò pósto l'é consegiòu quéllo de Ma e Ga pe-e dæte Before Present, ma "m.y." pi-â duâta de époche[17][18]. Quésta distinçión ad hoc tra o ténpo "asolûto" e i sò intervàlli a l'é bén bén contestâ tra i ménbri da Geological Society of America[22].
In scî gràfichi se peu notâ che, se l'é dêuviòu e unitæ ya in sce l'àsse òrizóntale, o ténpo o se méscia da-a drîta a mancìnn-a, fæto ch'o peu êse conscideròu contra-intoîtîvo. Se e unitæ ya se trêuvan in sce l'àsse verticâle, o ténpo o se méscia d'in çìmma vèrso o bàsso, co-în órdine ciù sénplice d'acapî rispètto a-a notaçión convençionâle.
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ (IT) anno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 5 seténbre 2021.
- ↑ (EN) SI Units, UAI. URL consultòu o 5 seténbre 2021. (védde a tabélla 5 e a seçión 5.15), ristànpa da (EN) George A. Wilkins, The IAU Style Manual (PDF), IAU Transactions.
- ↑ (EN) Miriam Nancy Shields, The new calendar of the eastern churches (abstract), in Popular Astronomy, vol. 32, 1924, pp. 407-410.
- ↑ (EN) A. Ziggelaar, G.V. Coyne, M.A. Hoskin, O. Pedersen, The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar, in Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, Çitæ do Vaticàn, Pontifical Academy of Sciences, p. 223.
- ↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., pp. 585, 590, ISBN 978-1-891389-85-6.
- ↑ (EN) Useful Constants, International Earth Rotation and Reference System Service. URL consultòu o 9 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., p. 586, ISBN 978-1-891389-85-6.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, p. M18.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. A1, C2.
- ↑ (EN) The Mayan Calendar - Calendar Description and Coordination, Maya World Studies Center, Mérida. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. C2, L8.
- ↑ (EN) J. L. Simon, P. Bretagnon, J. Chapront, M. Chapront-Touze, G. Francou e J. Laskar, Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets (abstract), in Astronomy and Astrophysics, vol. 282, frevâ 1994, p. 663.
- ↑ (EN) Laurence G. Taff, Celestial Mechanics: A Computational Guide for the Practitioner, Wiley, 1985, ISBN 0-471-89316-1. I valoî inte tabélle chi de sótta són do tùtto pægi a l'ànno 2000, arivàndo però a 'na diferénsa de squæxi 44 segóndi pe-i ànni ciù lontén ségge vèrso o pasòu che vèrso o futûro; e esprescioìn dêuviæ són ciù sénplici de quélle consegiæ into ''Astronomical Almanac for the Year 2011''.
- ↑ (EN) United States Naval Observatory - Nautical Almanac Office e Great Britain - Nautical Almanac Office, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, University Science Books, 2006, ISBN 1-891-38945-9. O càlcola a duâta de l'ànno tropicâle da -500 a 2000 pe intervàlli de 500 ànni dêuviàndo 'na fórmola de Laskar do 1986. I rizultâti són pægi a quélli inte sta seçión chi in gîo a-o 2000, co-in descostaménto de 6 segóndi a -500.
- ↑ (EN) J. Laskar, P. Robutel, F. Joutel, M. Gastineau, A. C. M. Correia e B. Levrard, A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth, in Astronomy & Astrophysics, n. 428, pp. 261-285.
- ↑ (EN) Science Bowl Questions, Astronomy, Set 2 (PDF), Science Bowl Practice Questions. Oak Ridge Associated Universities, 2009. URL consultòu l'11 frevâ 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màrso 2010).
- ↑ 17,0 17,1 17,2 (EN) AGU publications: Grammar and Style Guide, American Geophysical Union. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 18 seténbre 2019).
- ↑ 18,0 18,1 18,2 (EN) North American Commission on Stratigraphic Nomenclature, North American Stratigraphic Code, in The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, vol. 89, n. 11, pp. 1547-1591.
- ↑ (EN) Norman E. Holden, Mauro L. Bonardi, Paul De Bièvre, Paul R. Renne e Igor M. Villa, IUPAC-IUGS common definition and convention on the use of the year as a derived unit of time (IUPAC Recommendations 2011) (PDF), in Pure and Applied Chemistry, vol. 83, n. 5, 2011, p. 1159-1162.
- ↑ 20,0 20,1 (EN) Celeste Biever, Push to define year sparks time war, in sce newscientist.com, 27 arvî 2011. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Bradford M. Clement, Dependence of the duration of geomagnetic polarity reversals on site latitude (abstract), in Nature, vol. 428, n. 6983, 8 arvî 2004, pp. 637-640.
- ↑ (EN) Discussion of GSA Time Unit Conventions, Geological Society of America. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 16 zùgno 2016).
Bibliografîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (EN) Julius Thomas Fraser, Time, the Familiar Stranger, Tempus Books of Microsoft Press, 1988, ISBN 1-556-15171-3.
- (EN) G. J. Whitrow e Marlene P. Soulsby, What is Time?, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-198-60781-4.
Âtri progètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Wikimedia Commons a contêgne di files in sce ànno
Colegaménti estèrni
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (EN) Year - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- (IT) anno - Treccani, in sce treccani.it. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
Contròllo de outoritæ | LCCN (EN) sh85149056 · GND (DE) 4382925-9 · BNF (FR) cb11959557d (data) |
---|