Victoriasjøen

Victoriasjøen
innsjø
Sett få verdsrommet
Land	Tanzania, Uganda Kenya
Innsjøtype	Riftdalsjø
Tilsig	Kagera
Utløp	Den kvite Nilen
Nedslagsfelt	193 000 km²
Høgd over havet	1133 moh.
Lengd	337 km
Breidd	250 km
Areal	68 870 km²
Middeldjupn	40 m
Største djupn	85 m
Volum	2 760 km³
Kystlengd1	3 440 km
Koordinatar	2°3′S 33°4′E
Øyar	3 000 (Sseseøyane i Uganda)
Byar	Bukoba i Tanzania Mwanza i Tanzania Kisumu i Kenya Kampala i Uganda Entebbe i Uganda
Victoriasjøen 1°S 33°E / -1; 33
Wikimedia Commons: Lake Victoria
1 Kystlengd er eit unøyaktig mål som kanskje ikkje er standardisert for denne artikkelen.

Victoriasjøen eller Victoria Nyanza (òg kalla Ukerewe og Nalubaale) er ein av Dei store innsjøane i Afrika.

Victoriasjøen er 68 870 kvadratkilometer stor, og den største innsjøen på kontinentet, og den største tropiske innsjøen i verda. Han er òg den nest største ferskvassjøen i verda ut frå areal (om ein ikkje reknar Lake Michigan-Huron som ein enkel innsjø). Sjølv om han ikkje er særleg djup, berre 85 meter på det djupaste med eit middeldjup på 40 meter, er han den sjuande største ferskvassjøen i verda ut frå volum, og inneheld 2 760 km³ vatn. Innsjøen er kjelda til den lengste greina av Nilen, Den kvite Nilen, og har eit tilsigsområde på 193 000 km². Han er ein biologisk viktig innsjø med stort biologisk mangfald, der forskarar kan studere evolusjonen. Innsjøen ligg på eit høgare platå i den vstlege delen av Riftdalen i Afrika, og er delt mellom landa Tanzania, Uganda og Kenya. Victoriasjøen har ei kystlinje på 3 440 km og meir enn 3 000 øyar, som mange er busette. Desse øyane er mellom anna Sseseøyane i Uganda, ei stor øygruppe i den nordvestlege delen av innsjøen, som trekkjer til seg stadig fleire turistar.

Geologi

Victoriasjøen er relativt ung, og det noverande bassenget vart danna for berre 400 000 år sidan då ei elv som rann vestover vart demma opp av landheving. Det at innsjøen er grunn, har få elvar som munnar ut i han og eit stort overflateareal i forhold til volumet, gjer at han er sårbar for klimaendringar. Prøvar frå botn av innsjøen har vist at Victoriasjøen har tørka heilt inn tre gonger etter han vart danna. Denne inntørkinga er sett i samanheng med dei siste istidene, som er periodar då nedbørsmengdene globalt har minka. Sist gong innsj�en t�rka inn var for 17 300 �r sidan, og byrja � fylle seg opp att for 14 700 �r sidan. Dei forskjellige variantane av flodleppefiskane i innsj�en har utvikla seg p� den korte tidsperioden sidan den gong.

Utforsking

Dei f�rste skrivne kjeldene om Victoriasj�en kjem fr� arabiske handelsmenn som kom til omr�det for � leite etter gull, elfenbein, andre verdifulle handelsvarer og slavar. Eit glimrande kart, kalla Al Adrisi-kartet fr� 1160-talet, viser ei n�yaktig framstilling av Victoriasj�en, og han st�r oppf�rt som kjelda til Nilen.

Europearane oppdaga innsj�en f�rst i 1858 d� den britiske utforskaren John Hanning Speke n�dde den s�rlege enden. Han og Richard Francis Burton utforska sentrale omr�de av Afrika og fann dei store innsj�ane. Han meinte han hadde funne kjelda til Nilen, og d� han s�g dette �enorme opne vatnet� f�rste gong, kalla han innsj�en opp etter den d�verande dronninga av Storbritannia. Burton som etter ein sjukdomsperiode kvilte lenger s�r ved breidda av Tanganyikasj�en, vart rasande d� Speke hevda han hadde funne den verkelege kjelda til Nilen, og Burton rekna dette som framleis uavgjort. Ein offentleg krangel f�lgde, noko som skapte stor debatt i det vitskaplege milj�et p� den tida, og f�rte mange andre utforskarar til omr�det for � stadfeste eller motseie Speke si oppdaging.

Den kjende britiske eventyraren og misjon�ren David Livingstone klarte ikkje � stadfeste oppdaginga til Speke, og kom i staden for langt vest og inn i Kongoelva sitt system. Det vart til slutt amerikanaren Henry Morton Stanley, som stadfesta Speke si oppdaging, d� han reiste rundt heile innsj�en og rapporterte om den store utstr�mminga ved Rippon Falls i nordenden av innsj�en.

�kologi og samfunnsmessig p�verknad

Tettleiksvekst rundt Victoriasj�en

Victoriasj�en og Riftdalen

Lokale spr�k rundt Victoriasj�en

Variasjon av vassniv�et i Victoriasj�en

Victoriasj�en spelar ei viktig rolle for millionar av folk som bur langs innsj�en, eit av dei tettast folkesette omr�da p� jorda. �kosystemet til Victoriasj�en og omgivnadane har vorte hardt r�ka av menneskeleg p�verknad. I 1954 vart nilabboren sett ut i innsj�en i eit fors�k p� � auke fiskeutbyttet i innsj�en. Desse fors�ka vart utvida tidleg p� 1960-talet. Det var berre sm� mengder av denne fisken fram til midten av 1980-�ra, d� bestanden eksploderte og han vart den dominerande fiskearten i sj�en. Niltilapia vart �g sett ut, i dag ei viktig matkjelde for dei lokale innbyggjarane. Nilabboren vart derimot katastrofal b�de �kologisk og sosial�konomisk. I tillegg til forureining p� grunn av avskoging og overbusetjing (av b�de menneske og husdyr), har nilabboren f�rt til ei massiv omvelting i innsj�en sitt �kosystem og mange hundre endemiske leppefiskeartar har d�ydd ut.

I tillegg har to opphavlege artar av fisken tilapia (ein slags leppefisk) forsvunne fr� Victoriasj�en. Fisken vart kalla ngege og er meir smakfull enn niltilapiaen, men veks ikkje like fort. Ngege og visse andre fiskar har overlevd i sm� tjern og innsj�ar som ligg rundt Victoriasj�en. P� det meste f�rte nilabboren til eksportutbytte p� fleire hundre millionar dollar kvart �r, men dette har no skrumpa kraftig inn p� grunn av d�rleg handheving av fiskerindustrien. Nilabboren er ein viktig del av �konomien i regionen, men rikdomen vert d�rleg fordelt.

Dei tre landa som grensar til Victoriasj�en - Uganda, Kenya og Tanzania - har i prinsippet avtalt avgift for eksport av nilabboren, som skal g� tilbake til lokalsamfunna og oppretthalde fiskeria. Denne avgifta har derimot ikkje tredd i kraft enno, og handsaminga av fiskeria og milj�vernslovene er generelt slapt.

I dag vert nilabboren overfiska, og bestanden av eit par endemiske leppefiskartar har auka igjen, s�rleg to-tre artar av ein planktonetande og sildelikande leppefisk. I 1996 medverka Verdsbanken i eit prosjekt for � bygge opp att og halde oppe �kologien i Victoriasj�en og fiskeria kalla LVEMP (Lake Victoria Environmental Management Project).

Samtidig har EU investert store summar i infrastruktur for og overvaking av fiskeria. F� av desse prosjekta har hjelpt i vesentleg grad trass i store kostnadar, men potensialet for � ordne opp i dei samfunnsmessige og �kologiske forholda er framleis stort. Ein fordel av hjelpa fr� utlandet er at ein har utdanna ein ny generasjon av akvatiske �kologar, ekspertar p� bevaring og fiskeriforskarar i Aust-Afrika. Dessverre finn f� av dei nyutdanna ekspertane jobb, og enno f�rre finn jobbar der dei kan nytte det dei har l�rt under utdanninga for � l�yse problema i forholdet mellom innbyggjarane og innsj�en.

�rleg vandrar bl�gnu og andre slirehorndyr til Victoriasj�en for � jakte etter f�de under t�rketida. Dette er ein av dei st�rste vandringane av denne type dyr i Afrika.

Nalubaale-demninga

Det einaste utsiget fr� Victoriasj�en er ved Jinja i Uganda der Victorianilen startar. Vatnet rant opphavleg over ein naturleg steinkant, men i 1954 sprengde britiske ingeni�rar bort kanten og bytta han ut med Owens Falls-demninga, i dag kalla Nalubaale-demninga, og gjorde Victoriasj�en om til eit gigantisk reservoar for produksjon av vasskraft. Det vart oppretta avtale om at ein skulle ta ut like mykje vatn av innsj�en som ein hadde gjort tidlegare, og den maksimale vassf�ringa skulle setjast til mellom 300 og 1 700 kubikkmeter per sekund, avhengig av vassniv�et i innsj�en.

I 2002 hadde Uganda gjort ferdig eit anna vasskraftverk i omr�det med hjelp fr� Verdsbanken. I 2006 var vassniv�et i Victoriasj�en det l�gaste p� 80 �r, og Daniel Kull, ein sj�lvstendig hydrolog i Nairobi i Kenya, rekna ut at Uganda slapp ut dobbelt s� mykje vatn som var tillate etter avtalen. Vassniv�et i innsj�en har fall 1,2 meter sidan 2003.

Med 3 500 kubikkmeter per sekund, meir enn det dobbelte av det maksimale ein har lov � tappe ut, vil det ta eit �r � tappe 110,4 km� fr� innsj�en. Det er om lag 4 % av det totale volumet.

Transport

Sidan 1900-�ra har ferjene p� Victoriasj�en vore eit viktig transportmiddel mellom Uganda, Tanzania og Kenya. Dei st�rste hamnene er Kisumu, Mwanza, Bukoba, Entebbe, Port Bell og Jinja. Dampskipet MV �Bukoba� havarerte og s�kkte i innsj�en 21. mai 1996, og nesten 1 000 menneske omkom i det som er ei av dei verste ulukkene til sj�s i Afrika.

Sj� �g

• Dei store innsj�ane i Afrika
• Riftdalsj�ane

Bakgrunnsstoff

• Minkande vassnivå i Victoriasjøen uroar landa i Aust-Afrika