Ans 1540
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]1540 : en Etiopia, mòrt dau negus Dawit II que foguèt remplaçat per son fiu Gelawdewos. Lo sobeiran novèu capitèt de rebutar leis atacas dau Sultanat d'Adel còntra sa capitala.
1540 : acabament d'una guèrra de succession a la tèsta de l'Empèri Mogòl. Sher Khan i prenguèt lo poder.
1540-1545 : invasion novèla dau territòri maia per leis Espanhòus. Ben preparada gràcias a la formacion d'alianças amb certanei ciutats-estats, l'ataca ocupèt prudentament lei regions ocupadas en i fondant de vilas protegidas per de garnisons. Pasmens, lo resultat demorèt mitigat car certanei pòbles maias contunièron de resistir.
1541-1543 : en Etiopia, l'arribada d'un còrs expedicionari portugués permetèt, après de combats saunós, d'infligir una desfacha importanta ai fòrças dau Sultanat d'Adel e de tuar l'emir Ahmad ibn Ibrahim. Aquò permetèt de dispersar lei tropas musulmanas.
1541 : revirada d'una premiera temptativa d'implantacion d'una colonia francesa dins la vau de Sant Laurenç.
1544 : dins lo Khanat d'Astrakhan, còp d'estat d'Iamgurchi que capitèt de remplaçar Aq Kübek amb lo sostèn de l'aristocracia dei Nogaïs. Dins aquò, de tensions apareguèron entre lo khan e lei Nogaïs. Ansin, lo caòs intèrne contunièt dins lei regions occidentalas de l'espaci mongòl.
1546-1547 : revòuta de divèrsei ciutats-Estats maias còntra la dominacion espanhòla. Pasmens, de renfòrç permetèron ais Europèus de rebutar leis atacas e de sometre definitivament lo nòrd de Yucatan.
1547 : en Africa Orientala, de negociacions entre Etiopians e Oròmos, un pòble nomada qu'èra a migrar vèrs lo nòrd. Gràcias a un acòrdi diplomatic, lo negus capitèt de desviar lei migracions vèrs leis estats musulmans de la region (→ 1550).
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]1541 : fabricacion dau premier glòbe terrèstre per lo geograf e matematician flamenc Gerardus Mercator (1512-1594). I represent�t lo tra�at dei continents coneguts e i superpaus�t certaneis estelas. Son invencion vengu�t rapidament un ot�s f�r�a important per la navegacion.
1542 : publicacion de De historia stirpium commentarii, �bra dau botanista alemand Leonhart Fuchs (1501-1566). Depint�t aperaqu� 550 esp�cias de plantas de la fl�ra germanica. Pichona evolucion a resp�ct deis autrei botanistas dau peri�de, un trentenau d'esp�cias avi�n solament un inter�s ornamentau.
1543 : publicacion, quauquei jorns avans la m�rt de son autor, de la teoria eliocentrica desvolopada per lo pr�ire polon�s Nicolau Copernic en 1513. Maugrat d'errors f�r�a importantas, aquela teoria anava permetre l'abandon dau mod�l de Ptolem�u e favorizar l'aparicion de la sci�ncia mod�rna.
1543 : publicacion de The Grounde of Artes, teachings the Worke and Practise, of Arithmeticke, both in whole numbers and fractions dau matematician gal�s Robert Recorde (v�rs 1512-1558). Premier obratge d'alg�bra escrich en angl�s, favoriz�t la difusion de l'alg�bra dins leis Illas Britanicas.
1543 : traduccion deis Elements d'Euclides per lo matematician Niccolo Fontana Tartaglia (1499-1557). Aqu� permet�t la difusion de la geometria en Eur�pa.
1543 : publicacion de De Corporis Fabrica, �bra majora dau m�tge braban�on Andreas Vesalius (1514-1564). �ra un obratge tractant de l'anatomia umana d'aperaqu� 700 paginas que son influ�ncia fogu�t quasi similara a aquela de la teoria eliocentrica de Nicolau Copernic gr�cias a de descripcions e d'illustracions f�r�a precisa. De mai, aus�t i refutar de teorias emesas per Galen, �� que marqu�t lo comen�ament de la critica dau saber medicau eissit de l'Antiquitat.
1543 : en Espanha, fogu�ron tanben publicadas doas �bras majoras de la medecina de la Renaissen�a : lo Dispensarium (� La farmacop�a �) e lo Dioscoride-Materia Medica dau m�tge e teologian espanh�u Miguel Servet (1511-1553). Tiera de commentaris medicaus sus lei practicas dau peri�de, conogu�ron un succ�s important en despiech de la condamnacion de son autor per l'Inquisicion.
1544 : descub�rta de l'enclinason magnetica per l'astronòm e engenhaire alemand Georg Hartmann (1489-1564). Pasmens, son trabalh demorèt desconegut fins a la fin dau sègle e, en 1581, l'Anglés Robert Norman descurbiguèt tornarmai aqueu fenomèn d'un biais independent.
1545 : dins la vila italiana de Pàdoa, inauguracion dau premier jardin botanic.
1545 : publicacion d’Ars Magna dau matematician italian Girolamo Cardano (1501-1576). Aquela obratge i desvolopèt per lo premier còp de solucions a d'equacions de tresen e de quatren gras.
1546 : premiera mencion per Gerardus Mercator (1512-1594) — pasmens, lo fenomèn èra benlèu ja estat observat aperavans — d'un escart entre lei Pòls Nòrd geografic e magnetic.
1546 : publicacion de De Contagione et Contagiosis Morbis (« De la contagion e dei malautiás infecciosas ») escrich per lo mètge italian Girolamo Fracastoro (1473 ò 1478 - 1553). I depintèt seis observacions e i prepausèt per lo premier còp de mecanismes de transmission dei malautiás. De mai, postulèt l'existéncia de micro-organismes, situats sus la pèu ò lei vestits dei malauts, responsables de la transmission. Pasmens, seis idèas — aisment acceptadas per leis autrei mètges — trobèron ges d'aplicacion avans la confirmacion de sa teoria au sègle XIX per Louis Pasteur (1822-1895)
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Christoff Rudolff, matematician alemand.
- Dawit II, negus d'Etiopia.
- Diego de Almagro el Mozo, conquistador espanhòu.
- Francisco de Orellana, conquistador espanhòu.
- Francisco Pizarro, conquistador espanhòu.
- Miguel Servet, mètge e teologian espanhòu.
- Nicolau Copernic, astronòm polonés.
- Paracelse, sabent e mètge soís.
- Pernette du Guillet, poetessa [[França[francesa]].
- Peter Henlein, relotgier alemand.