Vila

Ciutat de T�quio en Japon

Una vila (var. viala, viela) o ciutat (var. ceutat, cieutat) es una entitat urbana f�rtament poblada e dotada d'un teissut economic diversificat. Las vilas concentran egalament la m�ger part dels poders politics, administratius, economics, culturals e intellectuals. Dempu�i lo comen�ament del s�gle XXI, la m�ger part de la populacion mondiala es urbanizada e viu dins de vilas.

Las vilas son probablament aparegudas a la fin de la Revolucion Neolitica dins de regions agric�las. Las causas a l'origina de la fondacion d'una vila son variadas e compl�xas. Es sovent dictada per de crit�ris economics (ressorsas naturalas, caireforc mercand, p�rt natural...), militars (ponch defensiu, ponch estrategic...) o culturals (lu�cs sacrats, pres�ncia d'una universitat...). Se las condicions son favorablas, una vila se p�t desvolopar e assegurar de foncions de mai en mai diversificadas. Pasmens, p�t tanben desapar�isser si� a causa d'un abandon si� a causa d'una destruccion. Los principis que gov�rnan l'estructura e l'organizacion de la ciutat son estudiats en arquitectura e en urbanisme.

Las vilas an de talhas e de foncions plan div�rsas. Possedisson generalament d'institucions politicas localas que s'ocupan de la gestion dels afars locals. Las vilas independentas �ran frequentas pendent l'Antiquitat e l'Edat Mejana. La formacion dels Estats mod�rnes a reduch lo nombre de vilas auton�mas mas de ciutats-Estats existisson encara dins lo mond actual (M�negue, Singapor...).

Ist�ria

L'urbanizacion neolitica

Lo Neolitic es un peri�de marcat per de mutacions tecnicas e socialas prigondas, ligadas a l'adopcion d'un mod�l de subsist�ncia fondat sus l'agricultura e l'elevatge. Aquelas transformacions entrain�ron sovent una sedentarizacion e la generalizacion de l'emplec d'aisinas de p�ira polida, de la terralha, del tissatge e lo desvolopament de l'arquitectura. Tre la fin del Neolitic, men�ron a l'aparicion de vilas de qualques mili�rs d'abitants. Per exemple, a la fin del millenari V abC, las de la cultura de Cucuteni-Tripolia atengu�ron una populacion de 15 000 estatjants. Los vestigis i m�stran l'exist�ncia d'un urbanisme planificat e organizat a l'entorn d'un plan concentric.

A la meteissa ep�ca, se form�t tanben la vila de Tell Zeidan en Siria. Entre 5500 e 4000 abC, aquela aglomeracion desvolop�t una arquitectura monumentala e de talhi�rs dedicats a una produccion artisanala de lux. �ra integrada dins de rets mercandas compl�xas. En Eur�pa, las ciutats lacustras, mai mod�stas que los sits d'Eur�pa Orientala o de Mesopotamia, m�stran egalament l'emerg�ncia prec��a d'un fenom�n proto-urban sus aquel continent.

• 
  Reconstitucion de la vila de Talianki en Ucra�na actuala en 4000 abC
• 
  Plan geomagnetic de Talianki
• 
  Vilatge lacustre actual (Ganvi� en Benin)

L'urbanizacion antica

A partir de 3500 abC, las vilas se generaliz�ron dins las planas alluvialas e fertilas favorablas a l'agricultura, principalament dins lo Creissent Fertil (Mesopotamia, Siria, val de Jordan, Egipte...), dins la val d'Indus e dins la val del Fluvi Blau. A aquela ep�ca, las vilas se caracterizan per un barri monumental, una superficia importanta e per una populacion nombrosa. Per exemple, pendent lo peri�de arca�c (2900-2750 abC), Uruk �ra protegida per un barri de 9 km e cobrissi� una susf�cia de 400 ectaras densament poblada. La fondacion d'aquelas vilas agu�t generalament lu�c a l'entorn d'una divinitat o d'un er�i. Dins d'unas regions, en particular Gr�cia o It�lia, de ciutats fogu�ron fondadas per la re�nion de vilatges diferents.

Las rasons de l'aparicion de las ciutats son probablament ligadas a las riquesas de civilizacions ruralas en situacion de desgatjar de demais de produccion. Las culturas relativament intensivas favorizan l'especializacion de las personas dins d'autres domenis que l'agricultura, e tot particularament dins las foncions religiosas, artisanalas pu�i administrativas e militaras. Aqu� explica l'import�ncia religiosa e politica dels centres urbans antics. Explica egalament l'inter�s dels Gr�cs per l'estudi de l'urbanisme. En efi�ch, de filos�fs estudi�ron l'organizacion teorica dels amainatjaments urbans, de las r�glas d'igi�na, de las vias de circulacion e de las construccions defensivas. A partir de 480 abC, aqu� men�t a de construccions plan planificadas. En particular, se generaliz�t lo plan en dami�r imaginat per Ipodamos de Milet (498-408 avC).

• 
  Vestigis del compl�x religi�s central d'Uruk
• 
  Vestigis del barri de l'oppidum de Sant Blasi
• 
  Perspectiva principala del sit de Teotihuacan
• 
  Vestigis de Mohenjo-daro
• 
  Plan en dami�r de Pompei

L'urbanizacion medievala

A la fin del millenari I apC, lo fach urban conegu�t una crisi mai o mens simultan�a en Eur�pa, en Asia e en America Centrala (crisi maia, declin del com�rci entre l'Orient e l'Occident, invasions nomadas...). Pasmens, aqu� empach�t pas la perseguida de l'urbanizacion dins f�r�a regions. A partir del s�gle XI, la represa de la creissen�a demografica e rurala fogu�t l'encausa d'una renaissen�a de las vilas europ�as a l'origina del conc�pte mod�rn de la vila. En efi�ch, los abitants de las vilas, diches borgeses, obtengu�ron pauc a cha pauc de dreches particulars permetent a la comunautats urbanas de venir auton�mas, de metre en pla�a de met�des de trabalh nov�ls e de desvolopar de sist�mas nov�ls de gov�rnament. Aquel movement entrain�t l'aparicion del conc�pte de comuna dins lo sens de comuns, es a dire de ressorsas partejadas, geridas e mantengudas collectivament per una comunautat fondada sus lo mod�l de l'union jurada (guildas, confrari�s, comunautats monasticas...). Solament, l�u, los engatjaments e las promessas a la basa d'aquelas organizacions form�ron de refer�ncias e de juridiccions nov�las dotadas d'una legitimitat pr�pria. De longs combats, de c�ps jos la forma d'afrontaments militars, contra los autres poders feudals permet�ron d'obtenir la reconeissen�a de las autonomias urbanas.

• 
  Comuna de Bruss�las
• 
  Sag�l dels capitols de Gap
• 
  Annals dels capitols de Tolosa
• 
  Bastiment d'una guilda feudala

L'�ra industriala e l'explosion urbana

A partir de la Revolucion Industriala, l'urbanizacion s'acceler�t subran e l'ex�de rural debut�t. Aqu� es una consequ�ncia dels besonhs de man d'�bra de l'industria e de la mecanizacion dels trabalhs agric�las. Aquela creissen�a urbana fogu�t un fenom�n rapid que men�t a l'espandiment urban amb l'aparicion dels proc�s d'extension de las periferias de las vilas (periurbanizacion, rurbanizacion, exurbanizacion...) e de formacion de las banl�gas e de las metrop�lis. En parall�l, la colonizacion e la difusion del mod�l occidental entrain�ron l'adopcion del conc�pte europ�u de la comuna dins la m�ger part dels pa�ses. Aital, apr�s lo desvolopament de las vilas dins los pa�ses industrializats, dins los pa�ses socialistas e, actualament, dins los pa�ses en cors de desvolopament, lo taus d'urbanizacion mondial es passat de 2 % en 1800 a 50 % al comen�ament del s�gle XX.

• 
  Taus d'urbanizacion en 2018
• 
  Londres, exemple de metrop�li mod�rna
• 
  Barri de barracas de Manila
• 
  Lotejament ipodamic, fenom�n caracteristic de l'espandiment urban

Definicions

La dificultat de la definicion de la ciutat ten a sas caracteristicas pr�prias : una talha, mas tanben de foncions div�rsas. Per lo geograf Pierre Georges (1909-2006), la ciutat � es un acampament de populacions aglomeradas definit per un efectiu de populacion e per una forma d'organizacion economica e sociala �. Se fa tanben sovent la distincion entre ciutat e vilatge unicament per rap�rt a las activitats dominantas, sens tener en compte la populacion : la ciutat a pas una activitat essencialament agric�la, contr�riament al vilatge. Amb aquesta definicion, una ciutat p�t �sser mendre qu'un grand vilatge.

Definicion istorica e tradicionala

En Eur�pa, la difer�ncia entre ciutat e vilatge es pas un probl�ma de talha o de geografia, mas renvia a l'organizacion administrativa tradicionala, fixada v�rs l'Edat Mejana. En aquela epoca, un vilatge correspond en gr�s a una senhori�, ont lo senhor local anima personalament e dir�ctament l'administracion locala e ont los abitants locals son de manants (sens dreches particulars). �aquel�, las ciutats (borgs) son d'organizacions pus compl�xas, ont los borgeses an de dreches, sovent defenduts per de cartas municipalas, de representants, de c�ps un Ostal de ciutat per l'administracion locala. Autrament dich, lo senhor d'una ciutat es son sobeiran mas l'administra pas, alara que per un vilatge, lo senhor es dir�ctament responsable de l'administracion. De mai, lo senhor d'una ciutat es tipicament sobeiran de tota la region (ducat, comtat,...) e doncas deu tanben administrar sos rap�rts amb los senhors locals, simples s�nhers. La p�ira de toca es sovent a l'epoca qu'una ciutat a una carta municipala, que li ac�rda de franquisas (essencialament, lo privil�gi d'una administracion auton�ma). En practica, naturalament, las ciutats son d'aglomeracions gr�ssas per l'ep�ca amb una activitat comerciala importanta, amb de vias de comunicacion (e sovent fluvialas), mentre que lo vilatge es lo lu�c de vida que tot lo monde coneis solament gr�cias a sa proximitat.

En Fran�a, aquela distincion administrativa a pas subreviscut a las reformas del s�gle XVIII, ont totas las aglomeracions son estadas unif�rmament dotadas d'un ostal de comuna, amb de responsabilitats unif�rmas. En revenge, aquel sist�ma es totjorn en vigor als Pa�ses Basses ont una comuna a l'estatut de vila s'a recebut de dreches pendent l'Edat Mejana. Aital, amb la reduccion del nombre de comunas, una comuna neerlandesa p�t u�i contenir mai d'una vila. Un principi similar exist�s en Canad� ont las municipalitats, l'entitat territoriala comunala, p�don �sser formadas de vilas, de vilatges, de comtats, de cantons, de parr�quias... etc. � Vila � es donc un estatut oficial atribu�t a una aglomeracion donada.

Definicion pel crit�ri del minimum de populacion

Lo lindal es un indicator de la concepcion de la ciutat e pausa la question de las representacions de la ciutat segon los pa�ses. Aquel crit�ri varia f�r�a segon los pa�ses. Las estatisticas de las Nacions Unidas sus aquela question m�stran las difer�ncias de lindal entre los instituts nacionals d'estatisticas (n'existisson aperaqu� 200 a trav�rs del monde). En Fran�a, lo lindal es de 2 000 abitants aglomerats, en Espanha de 10 000, en Danemarc de 250, als Estats Units de 2 500, en Isl�ndia de 300, en Canad� de 1 000, en Japon de 30 000 a 50 000. Las Nacions unidas se referisson elas, al lindal de 20 000 abitants.

Gestion de las vilas

Las vilas dispausan generalament d'institucions pr�prias encargadas de la gestion deis afars locals. U�i, la m�ger part son dirigidas per un c�nsol m�ger e un conselh comunal elegit o designat pel poder central. Segon los pa�ses, lo c�nsol m�ger p�t portar un autre t�tol (per exemple, borgm�stre en Belgica). En revenge, pendent l'Antiquitat e l'Edat Mejana, f�r�a vilas �ran independentas o auton�mas. Avi�n donc en carga la gestion d'afars compl�xes, compr�s diplomatics e militars. De vilas coma Atenas o Ven�cia fogu�ron aital lo centre d'emp�ris relativament importants.

La formacion dels Estats mod�rns men�t a una somission de las vilas als poders senhorials e princi�rs. En Eur�pa, pendent l'Edat Mejana, los conflictes entre abitants e senhors de las vilas fogu�t un asp�cte important de la vida politica dins mai d'una region. Pauc a cha pauc, las vilas obtengu�ron una reconeissen�a de sas institucions mas degu�ron limitar sas activitats al domeni local. La repression de la Comuna de Par�s, que priv�t la capitala francesa de son armada en 1871, fogu�t una etapa importanta de la definicion del r�tle mod�rne de la comuna occidentala. Pasmens, exist�s encara de ciutats-Estats independentas, o plan auton�mas, dins lo mond actual. En particular, en Occit�nia, se p�t citar lo cas de M�negue.

L'evolucion de las vilas

Una vila es una entitat qu'evolua dins lo temps e que p�t desapar�isser. Generalament, una vila se desvolopa a partir d'un sit � istoric � causit per sos avantatges. La natura d'aquel sit es plan variabla : lu�c protegit (Roma, Atenas, Ven�cia, N�va York...), p�rt natural (Marselha, Rio de Janeiro, Lo Cap...), illa o corba favorabla a la bastida de fortificacions (Toledo, N�va Orleans...), ga o pont important (Par�s, Londres...), caireforc comercial (Orleans...), conflu�ncia entre dos fluvis (Lion...), etc. Istoricament, los litorals e las vals fluvialas son los lu�cs mai atractius.

Pu�i, la creissen�a d'una aglomeracion es un fenom�n compl�x qu'es dictat per de crit�ris economics, socials, politics, istorics, geografics... etc. Se las circonst�ncias son favorablas, la vila se p�t espandir e ocupar de sits mai compl�xes, formats d'environaments diferents. Son centre de gravetat p�t alara evoluar e se despla�ar cap a de quarti�rs mai adaptats als besonhs recents. Aqu� es sovent lo cas per las vilas fortificadas ont lo c�r istoric, sovent constrench per la topografia e las fortificacions, limita l'expansion. En Occit�nia, es, per exemple, la situacion de Carcassona.

La disparicion d'una vila es sovent la consequ�ncia d'un fenom�n violent (gu�rra, incendi, accident tecnologic, catastr�fa naturala...). Pasmens, p�t tanben �sser lo resultat de transformacions economicas importantas. Las vilas mini�ras son f�r�a sensiblas a la fin de l'espleitacion perque, sovent, an pas de teissut economics pro diversificat per passar a una autra activitat. Dins una mendre mesura, las vilas-usinas p�don tanben desapar�isser en cas de disparicion de l'activitat industriala.

• 
  Vista aeriana de Carcassona amb la ciutat istorica e la vila mod�rna
• 
  Extension urbana de Marselha a l'entorn del P�rt Vi�lh
• 
  Extension urbana de N�va York a l'entorn del sit istoric del sud de Manhattan
• 
  Ani, vila abandonada a la fin del s�gle XIII en causa d'una gu�rra
• 
  Plymouth, capitala de l'illa de Montserrat, abandonada en 1997 en causa d'una erupcion volcanica
• 
  Prypiat, vila sovietica abandonada apr�s la catastr�fa de Chornobil

Tipologia de las vilas

La classificacion de las vilas es un enj�c important dins de domenis variats coma la geografia e la politica.

Per origina e per foncion principala

La classificacion en foncion de l'origina s'inter�ssa principalament als factors avent presidit a la fondacion e al desvolopament de la vila. Lo sit istoric e la situacion de la vila i ocupan una pla�a centrala. Aquela foncion p�t evoluar e, pendent son desvolopament, una vila p�t assegurar mai d'una foncion principala. Demest las foncions principalas, se p�t citar :

• La vila � ponch de passatge �, generalament bastida sus un fluvi, un pont o un ga important.
• la vila portu�ria desvolopada a l'entorn d'un p�rt natural.
• la vila militara installada sus un sit estrategic. Aqueles ponches p�don �sser variats (pont, c�l, rota, p�rt, basa aeriana...) e las vilas militaras presentan donc una certana diversitat. Pasmens, son sovent fortificadas.
• lo caireforc comercial o lo ponch logistic important marcat per de rompeduras de carga necessitant d'infrastructuras particularas. Aquel tipe de vila presenta tanben una f�rta diversitat d'apar�ncia e d'organizacion (p�rt mercand, vila ferrovi�ria, vila de fi�ra...).
• la vila industriala ont son concentradas las usinas e las infrastructuras necess�rias a la recepcion de las mat�rias primi�ras e a l'expedicion dels produches finits.
• la pres�ncia d'una ressorsa naturala importanta, generalament una ressorsa mini�ra.
• la foncion administrativa o politica. En particular, es lo cas de las capitalas nov�las bastidas per equilibrar las relacions entre vilas importantas o per despla�ar lo centre poder en def�ra d'una vila tr�p importanta.
• la vila universit�ria o scientifica, desvolopada a l'entorn d'un centre intellectual o scientific.
• la vila religiosa, desvolopada a l'entorn d'un santuari o d'un sit sacrat.
• la vila culturala qu'es generalament un centre artistic de primi�r plan.
• la vila toristica que concentra d'activitats destinadas als toristas. Aquelas vilas son plan variats (centres culturalas, estacions balne�rias, estacions d'esp�rt d'iv�rn...).

• 
  Carta topografica de Maastricht, nom que significa � passatge de M�sa �, un exemple de vila bastida a l'entorn d'un ga
• 
  Imatge satellit de Copenaga (lo � p�rt dels mercands �), exemple de vila portu�ria
• 
  Lu�c de rompedura de carga dins lo p�rt de Seattle
• 
  Tolon, exemple de vila militara maritima
• 
  Neuf-Brisach, exemple de vila-fortalesa
• 
  Constantin�ble pendent lo s�gle XIX, exemple de vila marchanda
• 
  Chicago en 1947, exemple de vila industriala
• 
  Kimberley, exemple de vila mini�ra
• 
  Washington, exemple de vila administrativa
• 
  Cambridge, exemple de vila universit�ria
• 
  Jerusal�m, exemple de vila sacrada
• 
  La Mota Granda, exemple d'estacion balne�ria toristica

Per talha

La talha es un autre crit�ri important de classificacion de las vilas. En efi�ch, las vilas mai pobladas an tend�ncia a concentrar los centres decisionaus politics, administratius, economics, culturals, militars, etc :

• las megalop�lis son d'aglomeracions gigantas podent amassar mantuna aglomeracion que sas banl�gas se p�don rej�nher per formar un teissut urban contin� sus de dist�ncias considerablas. Per exemple, la conurbacion de Boston-Washington s'espand�s sus 800 km e regropa quatre airas urbanas m�gers (N�va York, Washington, Filad�lfia e Boston). Sa populacion totala es estimada entre 50 e 60 milions d'abitants. Sus son territ�ri, se tr�ban los s�tis del poder politic estatsunidenc, la borsa de N�va York, lo s�ti d'organizacions internacionalas importantas (ONU, FMI), lo s�ti de m�dias m�gers dels Estats-Units (ABC, NBC, CBS, New York Times, Washington Post) e de centenas d'universitats (MIT, Harvard, Yale, Princeton, Penn e Johns Hopkins...). Pasmens, la megalop�li japonesa es encara mai granda amb 105 milions d'abitants vivent dins una aglomeracion continua anant de T�quio a Fukuoka.
• las megap�lis son d'aglomeracions de mai de d�tz milions d'abitants segon l'ONU. La pus importanta es lo Grand T�quio que teni� una populacion de mai de 43 milions d'estatjants en 2014. Amb l'acceleracion de l'urbanizacion dins los pa�ses en desvolopament, lo nombre de megap�lis es en aumentacion rapida, en particular en Asia e en Africa.
• las metrop�lis son las vilas principalas d'una region geografica. Forman lo centre d'una aira urbana importanta e concentran las activitats politicas, economicas e culturalas. En Occit�nia, la definicion francesa fixa la populacion d'una metrop�li a almens 200 000 abitants mas aquel lindal es plan variable segon los pa�ses.

Las definicions de las unitats urbanas mai pichonas dependon dels pa�ses. Totjorn dins lo cas occitan, l'INSEE defin�s las � vilas grandas � (50 000 a 200 000 abitants), las � vilas mejanas � (20 000 a 50 000 abitants), las � vilas pichonas � (5 000 a 20 000 abitants), los � borgs � (2 000 a 5 000 abitants) e los � vilatges � (mens de 2 000 abitants).

• 
  Imatge satellit de la conurbacion de Boston-Washington
• 
  Fotografia de N�va York, un exemple de megap�li e de metrop�li
• 
  Imatge satellit de Tolosa, un exemple de metrop�li
• 
  Fotografia de Besi�rs, un exemple de vila granda en Occit�nia
• 
  Vista aeriana de La Ciutat, un exemple de vila mejana d'origina portu�ria
• 
  Vergesa, un exemple de vila pichona
• 
  Barcilona, un exemple de borg
• 
  Cu�ac, un exemple de vilatge

Ann�x

Ligams int�rnes

• Aglomeracion.
• Borg.
• Capitala.
• Ciutat-Estat.
• Ciutat sosterranha.
• Comuna.
• Grandas vilas d'Occit�nia.
• Lista de las megap�lis.
• Masatge.
• Megalop�li.
• Megap�li.
• Metrop�li.
• Periurbanizacion.
• Populacion urbana.
• Sinecisme.
• Vila fantauma.
• Vila industriala.
• Vila mini�ra.
• Vila militara.
• Vila nov�la.
• Vila portu�ria.
• Vila universit�ria.
• Vilas d'Occit�nia
• Vilatge.

Bibliografia

• (fr) Patrick Boucheron e Denis Menjot, Histoire de l'Europe urbaine : La ville médiévale, Seuil, 2011.
• (it) F. Castognoli, Ippodamo di Mileto e l'urbanistica a pianta ortogonale, 1956.
• (fr) Mogens Herman Hansen, Polis et cité-État. Un concept antique et son équivalent moderne, Belles Lettres, 2001.
• (fr) Jean Paul Laborie e Jean Renard, Bourgs et petites villes, Presses universitaires du Mirail, 1998.
• (fr) Martial Lagier, Essai de reconstitution de la milice communale de Saint-Maur-des-Fossés selon l'ordonnance prise par l'abbé Pierre de Chevry le 23 septembre 1274, Les Guerriers du Moyen Âge, 2010.
• (fr) Alain Lauret et al., Bastides, villes du Moyen Âge, Etudes et Communications, 1988.
• (fr) Jean-Pierre Leguay, Un réseau urbain au Moyen Âge : les villes du duché de Bretagne aux XIVe et XVe siècle, Librairie Maloine, 1981.
• (fr) Roland Martin, L'Urbanisme dans la Grèce antique, Éditions A. et J. Picard, 1956.

Ligams extèrnes

• (fr) Las pus grandas ciutats del monde
• (fr) Annuari mondial de las ciutats
• (fr) Las ciutats de França e d'otramer