Jump to content

Bektashi

Checked
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Kryegjyshata (Dede-baballëku) Botërore në Tiranë

Tarikati Bektashi ose Alevi-Bektashi është një tarikat mysliman që ka marrë emrin nga Haxhi Bektash Veliu, evlia Alevi nga Horosani, por u themelua nga Ballëm Sulltani.[1] Tarikati, qendra e të cilit është në Tiranë, është i përhapur në Anadoll dhe Ballkan, ka qenë veçanërisht i fortë në Shqipëri, Bullgari dhe ndër grekët myslimanë të periudhës osmane. Urdhri përfaqëson rrymën shpirtërore zyrtare të bektashizmit.

Përpos Haxhi Ali Bektashit, tarikati duket të jetë ndikuar nga Hurufitë dhe Kalanderitë dhe besojmat shi'ite të Anadollit të shekullit të 15. Praktikat mistike dhe ritualet u renduan nga Ballëm Sulltani në shekullin e 16, kur shumë praktikat e veçanta të tarikatit morën formë.

Disa akademikë janë të mendimit se bektashizmi ka përzier koncepte Shi'i dhe Synni, megjithatë tarikati ka praktika dhe doktrina të veçanta. Përgjatë historisë, bektashijtë mbahen të kenë pasur ndikim si tek elita intelektuale osmane ashtu edhe tek fshatarësia.

Besojma

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Bektashijtë janë një tarikat sufi, që bashkëndan të njëjtat tipare me tarikatet e tjera duke pasur një nevojë për udhëheqje shpirtërore - i quajtur baba sipas bektashijve - si dhe doktrinën e "katër portave" që duhen tejshkuar: Sheriati, Tarikati, Hakikati dhe Marifeti. Bektashizmi i jep vëmendje të veçantë Waḥdat al-Wujūd (Njësimit) të formuluar nga Ibn Arabiu, një formë panenteizmi kjo. Ka gjithashtu ndikime të mëdha nga Shi'izmi, me përnderim ndaj Aliut, Dymbëdhjetë Imamllarëve dhe ndërmendjen ritualore të Ashures në përkujtim të Betejës së Qerbelasë. Bektashijtë e çmojnë Nevruzin si ditë të shenjtë.

Përmes Waḥdat al-Wujūd bektashijtë shohin realitetin e përfundëm në përmbajtjen e Hak-Muhammed-Aliut, të cilën nuk e cilësojnë një trinitet. Megjithatë ka praktika të tjera që kanë përngjasime me tradita të tjera, si vakti ritualor i të ngrënit (muhabbet) dhe rrëfimet e përvitshme të mëkateve tek një baba (magfirat-i zunub). Bektashijtë e mbështesin besimin dhe ritualet e tyre tek interpretimi dhe të kuptuarit e tyre joortodoks dhe mistik i Kuranit dhe praktikave profetike. Ata nuk kanë doktrinë specifike të shkruar për këtë, kështu që kuptimësia dhe interpretimi mund të dallojë në varësi të mësuesit që e ka ushqyer. Bektashijtë përnderojnë mistikët sufi jashtë tarikatit të tyre, si Rumiu, Ibn Arabiu dhe el-Gazaliu që janë më të afërtit në shpirt me ta.

Bektashinjtë falen vetëm dy herë në ditë dhe faljen nuk e bëjnë detyrimisht me fytyrë nga Meka, nuk përkulen detyrimisht në gjunjë. Sikundër myslimanët e tjerë, shumica e bektashinjve nuk e hanë mishin e derrit, as nuk i prekin me dorë breshkat, qentë e gjarpërinjtë dhe, mbi të gjitha, nuk u afrohen lepujve. Disa bektashinj e pijnë alkoolin e madje, në disa teqe, rakinë e bëjnë vetë. Gratë e tyre marrin pjesë si të barabarta në ceremonitë e kuvendimet, diçka tjetër kjo që i skandalizon myslimanët tradicionalë e që në të kaluarën ka dhënë shkas për hamendje të forta e thashetheme për jetën dhe sjelljet brenda teqeve. Bektashinjtë nuk e kanë detyrim të mbajnë Ramazan, por ata agjërojnë, ose të paktën nuk pijnë lëngje, gjatë periudhës së matemit, pra në dhjetë ditët e para të muajit Muharrem, gjatë të cilave përkujtohen vuajtjet dhe vdekja e imamit Hysein. Pas matemit vjen festa e ashures, gjatë së cilës hahet një ëmbëlsirë e bërë me grurë të rrahur, fruta të thata, arra dhe kanellë. Nga bektashinjtë shqiptarë kremtohet edhe Nevruzi, viti i ri persian dhe ditëlindja e imam Aliut.

Tyrbe e Baballarët bektashi në Kalanë e Gjirokastrës

Hierarkia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Tarikati ka natyrë iniciatike me nivele dhe rangje të ndryshme në rrugëtimin drejt Realitetit, si më poshtë :

  • ashiku, عاشق, ndjekës të panismuar të tarikatit.
  • myhibi/muhibi, محب, ashiku pasi kalon ritin e dëlirjes dhe deklaratën e besnikërisë gjatë një ceremonie në teqe (nasip), bëhet ithtar.
  • dervishi, muhibi pasi ndërmerr betime të tjera.
    • myxheri, 'person i sprovuar nga jeta, i dëlirë, i pamartuar,' është një kategori e veçantë dervishësh, të betuar për beqari, të cilët mbajnë një vath në veshin e djathtë.
  • babà, shq. átë, mbahet si drejtues i një teqeje dhe i aftësuar të japë drejtim shpirtëror (irshad إرشاد).
  • halife-babà ose dedè, shq. gjysh, zakonisht kanë qenë dymbëdhjetë të tillë, më i moçmi i të cilëve ishte dede-babai.
  • dede-babà, sq. kryegjyshi, mbahet si rangu dhe autoriteti më i lartë i tarikatit. Tradicionalisht selia e dede-babait ishte Pir Evi (shtëpia e shenjtit) në teqenë e Haxhi Ali Bektashit, në Anadollin Qendror.[2]

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Tarikati bektashi ka qenë tejet i përhapur në Perandorinë Osmane, teqetë e tyre ishin goxha të përhapura në Anadoll dhe në anë të tjera, veçanërisht në Ballkanin Jugor, si dhe Stamboll. Tarikati kishte shumë lidhje me jeniçerët, duke u bërë kësodore më i lidhur me anadollasit dhe ish-të krishterët ortodoksë shqiptarë e grekë; megjithëse më së shumti babatë qenë shqiptarë të jugut.

Më 1826 Sulltan Mahmudi II suprimoi Oxhakun e Jeniçerëve, u prish seminari i madh bektashijan që ka qenë në Teqenë e Sejid Ali Sulltanit në Dimotokë dhe burimi i kulturës Bektashijane shterroi. Pasi u vranë shumë krerë fetarë të tarikatit, u segregua dhe ndalua në krejt perandorinë.[3]

Në viset shqiptare

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas Eqrem bej Vlorës, ndryshimi konfesional ndër viset arbëroro-shqiptare është vepër e tarikateve të ndryshme të dervishëve shtegtarë që janë shfaqur në Ballkan përpara se të dukeshin trupat osmane dhe, falë forcës së tyre bindëse, patën shumë ithtarë të cilët u treguan shumë të dobishëm për pushtuesin turk, kur ai erdhi në këto anë. Autoritetet osmane kanë pak ose aspak dorë në këtë proces nistor. Si shembuj Vlora sjell Kalkandelët në Tetovë dhe Teqenë e Sheh Hashimit në Janinë.[4][5] Teqeja e Tetovës lidhet me një gojëdhënë të Sersem Ali Dedeit, para se të vdiste porositi që të blehej një tokë dhe të ndërtohej teqeja në Tetovë, e cila në fillim shekullin XVIII shërbeu si seli mëmë (ashitanë) për shumë teqe të tjera në Kosovë e në Maqedoninë e Veriut. Më 1780 pasoi ndërtimi i një teqeje bektashinjsh në Gjirokastër në kohën e Baba Asimit.

Udhëtari turk Evlija Çelebiu, i cili kreu një udhëtim nëpër Shqipërinë jugore në verën e vitit 1670, gjeti një teqe bektashinjsh në Kaninë dhe atë vend e përshkruan:[6]

"Këtu ka një teqe bektashinjsh, që është hajrati i Gazi Sinan Pashës. Teqeja ka mjaft dervishë besnikë e simpatikë. Në hashefin e saj ushqehen, nga të ardhurat që nxirren nga vakufet aty pranë, e mbahen me ushqime udhëtarë e shtegtar�."

Tyrbja ishte ende vend pelegrinazhi n� koh�n e vizit�s s� konsullit austriak Johann Georg von Hahn, i cili m� 1854 e p�rshkruan:[7]

"[...] Dhe ata kan� qen� pasardh�sit e pushtuesve t� par� turq t� k�tyne viseve, t� t� famshmit Sinan pash� t� Konj�s, varri [tyrbja] e t� cilit shihet edhe sot n� teqen� e vog�l t� vendosun n� kamb� t� kodr�s. Ky varr sh�rben si vend pelegrinazhi, sepse Sinani mbahet si shenjt nga turqit."

Kur Porta urdh�roi mbylljen e t� gjitha teqeve t� bektashinjve m� 1826, teqeja e Kanin�s i kaloi tarikatit Halveti. Tyrbja ku ndodhej teqeja u rr�nua m� 1971, por n� "vendin e mir�" ka ende nj� gur t� bardh�.

Mendohet se nj� pjes� e mir� e Shqip�ris� Jugore dhe Greqis� Veriore u kthye n� bektashi n�n ndikimin e Ali Pash� Tepelen�s, i cili edhe vet� ishte idhtar i k�tij tarikati.[8]

Kryegjyshata (Dede-baball�ku) n� Vlor�

Pas pavar�sis�

[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]

Me Luft�n Ballkanike dhe Luft�n e Par� Bot�rore, bektashizmi p�soi humbje t� m�dha pas djegieve dhe pla�kitjeve t� shum� teqeve shqiptare nga nga andartet greke.

M� Prisht� t� Skraparit n� janar 1922, bektashinjt� duke mbajtur Kongresin e tyre t� par�, e shpall�n veten t� pavarur nga bektashinjt� e Turqis� dhe, pas ndalimit t� t� gjitha tarikateve t� dervish�ve n� Turqi n� vjesht�n e vitit 1925, bektashinjt� turq e shp�rngul�n selin� e tyre bot�rore n� Tiran�. N� Shqip�ri ata ngrit�n nj� bashk�si t� pavarur e t� njohur nga t� tjer�t, e cila ekzistoi deri m� 1967. Bashk�sia e bektashinjve u sistemua e u nda n� gjasht� gjysh�ri:

  • Gjyshata e Kruj�s, me seli n� teqen� e Fush� Kruj�s;
  • Gjyshata e Elbasanit, me seli n� teqen� e Krast�s;
  • Gjyshata e Kor��s, me seli n� teqen� e Mel�anit;
  • Gjyshata e Gjirokastr�s, me seli n� teqen� e Baba Asimit n� Gjirokast�r;
  • Gjyshata e Beratit, q� p�rfaq�sonte Beratin e nj� pjes� t� P�rmetit;
  • Gjyshata e Vlor�s, me seli n� teqen� e Frash�rit.

M� 1928, publicisti Teki Selenica regjistroi pranin� n� Shqip�ri t� gjasht�dhjet� e pes� baballar�ve, q� teorikisht do t� thot� se n� at� koh� kishte t� pakt�n gjasht�dhjet� e pes� teqe n� gjith� vendin. Gjithashtu, kishte rreth 10-12 teqe bektashinjsh n� Kosov�.[9] Me ligjin mbi komunitetet fetare t� vitit 1929, edhe pse tarikati bektashian u deklarua autonom, ai prap� ishte n�n var�sin� e Komunitetit Musliman.[10] Deri n� mesin e viteve 1940, n� Shqip�ri num�roheshin 280 baballar� e dervish�, kurse n� vitet 1960 n� vend ende kishte rreth pes�dhjet� teqe bektashinjsh dhe rreth tet�dhjet� dervish�, pes�mb�dhjet� nga t� cil�t vet�m n� Kruj�.

Nj� pjes� e klerik�ve bektashinj p�rkrah�n L�vizjen Nacional�lirimtare, por nj� pjes� tjet�r dilnin p�r t� informuar njer�zit se komunist�t jan� t� pafe e paatdhe. Pas ardhjes n� fuqi t� Frontit Nacional�lirimtar, krer�t e tarikatit nis�n t� p�rndiqeshin: Baba Murtezai i Kruj�s vdiq m� 1946, pasi ishte torturuar dhe hedhur nga dritarja e burgut. Baba Qamil Gllava i Tepelen�s u ekzekutua m� 1946 n� Gjirokast�r. Shkrimtari Baba Ali Tomori (1900-1947) dhe Baba Shefqet Koshtani nga Tepelena u ekzekutuan nj� vit m� pas. Antropologu amerikan Frances Trix ka botuar nj� list� pak a shum� t� plot� t� baballar�ve bektashinj q� kan� vuajtur gjat� viteve t� para t� regjimit komunist.[9] M� 1946 kur komunist�t organizuan Kongresin e Kat�rt t� bektashinjve, disa bab� t� lidhur me Frontin, si Baba Faja Martaneshi dhe Baba Fejzo q� ishin pjes� t� Partis� Komuniste Shqiptare, ushtruan trysni q� nga tarikat mysliman t� kishte statusin e nj� komuniteti fetar m� vete.[11] Nd�r elementet reformuese ishte "demokratizimi" q� dervish�t t� martoheshin dhe t� visheshin me rroba civile. Pasi dy babat� ish-partizan� i k�rkonin kryegjyshin Abaz Hilmi Deden� m� 1947 q� t� lihej prapa betimi i beqaris�, ky i fundit i vrau t� dy dhe m� pas veten. Vrasja q� krijoi p�shtjellim t� madh n� Kryegjyshat� dhe nj� mosbesim n� qeveri: ministri i Brendsh�m i at�hersh�m, Ko�i Xoxe, propozoi madje nj� prift ortodoks, Llazar Popoviqin, por nuk u pranua vet�m se nuk kishte biografi t� mir�.[12] N� qershor t� 1948 u miratua kandidatura e Ahmet Myftar Ahmatajt, i cili m� 1958 u hoq prej postit dhe u internua n� Mallakast�r.[13]

Pas ndalimit t� fes� m� 1967 n� Shqip�ri, pati vet�m dy teqe shqiptare q� vazhduan veprimtarin� si qendra tubimi shpirt�ror: nj�ra n� Gjakov�, n�n drejtimin e Baba Qazim Bakallit, dhe tjetra n� Taylor, af�r Detroitit, e themeluar m� 1954 dhe, p�r shum� koh�, n�n drejtimin e Baba Rexhebit. M� pas ajo u drejtua nga Baba Flamur Shkalla. Teqeja e bukur e Gjakov�s u shkat�rrua me themel nga ushtria serb� n� pranver�n e vitit 1999 bashk� me pjes�n tjet�r t� qytetit t� vjet�r.[9]

Mir�po, m� 1993, pas shembjes s� diktatur�s, kishin mbetur gjall� vet�m pes� baballar� dhe nj� dervish, kurse teqe t� mbetura m� k�mb� e q� mund t� njiheshin si teqe kishin mbetur vet�m gjasht�.

Pas pothuajse nj� �erek shekulli heshtjeje n� Shqip�ri, m� 27 janar 1991, n� Tiran� u ngrit nj� komitet i p�rkohsh�m p�r ringjalljen e bashk�sis� s� bektashinjve. Q� prej atij viti e k�ndej, bashk�sia e re, n�n drejtimin e Baba Reshat Bardhit (1. 1935), ka punuar mjaft p�r t� ringjallur traditat e Bektashizmit n� Shqip�ri. Teqeja dhe, nj�koh�sisht, selia bot�rore n� Tiran� u rihap�n m� 22 mars 1991 me rastin e Nevruzit, kurse kongresi VI komb�tar i bektashinjve u mbajt n� korrik 1993. N� fund t� viteve '90 u vepruan n� Shqip�ri gjasht� teqe bektash-injsh: n� Turan KO, e drejtuar nga Baba Edmond Ibrahimi (1. rreth vitit 1957); n� Gjirokast�r, e drejtuar nga Baba Haxhiu (1. 1936); n� Elbasan, e drejtuar nga Baba Sadik Ibro (1. 1972); n� Fush� Kruj�, e drejruar nga Baba Selim Kali�ani (1922-2001); n� Tomoric�, e drejtuar nga Baba Shabani; dhe n� Martanesh, e drejtuar nga Baba Halil Curri. T� tjera teqe jan� n� ngritje e sip�r: n� Berat, n� Sh�mb�rdhenj LB, n� Bllac� e n� Vlor�, ku tyrbja e Kusum Babait u rihap n� prill 1998 n� nj� pik� t� bukur q� ngrihet mbi qytet. Jasht� kufijve t� Shqip�ris�, teqe bektashinjsh ka n� Tetov�, e drejtuar nga Baba Tahiri dhe para se t� shkat�rrohej nga forcat serbe n� pranver� t� vitit 1999 - n� Gjakov�, e drejtuar nga Baba Mumin Lamaj.[9]

Kultura komb�tare

[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]

P�r ndikimin e bektashizmit mes shqiptar�ve, studiuesit boshnjak Xhemal Qehajiq, kur thot� se: "Aspiratat nacionale t� shqiptar�ve jo vet�m q� jan� zhvilluar, por ato edhe kan� filluar nga celulat e bektashinj�ve."[14] N� kultur�n e bektashinjve shqiptar� luajti rol edukativ libreci i Naim Frash�rit, Fletore e Bektashinjet, ku dhe propozoi p�r shqip�rimin e titujve t� gradave dhe m�tonte q� bektashizmi t� ishte baza konfesionale e kombit shqiptar.[15]

M� 1941 n� Rom�, Musine Kokalari n� tem�n e mbrojtjes s� diplom�s mbi Naim Frash�rin, i kushton v�mendje t� ve�ant� doktrin�s dhe ndikimit q� kishte sjell� tek poeti ky tarikat.[16]

Gjyshatat Bektashiane

[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]

Gjyshatat Bektashiane:[17][18]

Kongreset Bektashiane

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kongreset Bektashiane:[19]

Shiko dhe këtë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "Bektāšīya". Encyclopaedia Iranica. 1989-12-15. Marrë më 2016-07-14. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ Izeti, Metin (2001). Tarikati bektashian. Tetovë: Çabej. fq. 124–126. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Merlika-Kruja, Mustafa; Baba Rexhepi (2013). Kuvend letrash me miqtë. Tiranë: Omsca-1. fq. 112. ISBN 9789928132321. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Vlora, Eqrem bej (2003). Kujtime 1885-1925. Përkthyer nga Afrim Koçi. Tiranë: IDK. fq. 201. ISBN 99927-780-6-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Roald Hysa (25 maj 2016). "Hyrja e osmanëve në trojet arbërore dhe kthimi në Islam". zeriislam.com. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Çelebi, Evlija (2000). Shqipëria para tre shekujsh. Përkthyer nga Salih Vuçitërni. Tiranë: Besa. fq. 70. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Von Hahn, Johan Georg (2013) [1854]. Studime shqiptare. Përkthyer nga Veniamin Dashi. Tiranë: IDK. fq. 106. ISBN 978-99943-982-5-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Ali Tyrabiu: Historia e bektashinjve, Tiranë, 1929, fq. 65, cituar sipas, Memli Krasniqi: Shoqëria biblike britanike për të huajt dhe bektashizmi (1814 - 1897), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2013, fq. 94
  9. ^ a b c d Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania. Rowman & Littlefield. fq. 41–42. ISBN 9780810861886. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Qazimi 2012, p. 49.
  11. ^ Olsi Jazexhi (2007). "The Bektashi Dervishes". scribd.com. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Qazimi, Azem (2012). Procesi i asgjësimit të fesë në komunizëm. Tiranë: Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit. fq. 25–26. ISBN 9789928168030. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Qazimi 2012, pp. 52-53.
  14. ^ Džemal Ćehajić: Bektašije i islam u Bosni i Hercegovini, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, lib.V-VI, Sarajevë, 1978, fq. 287, cituar sipas, Jashar Rexhepagiq: Dervishët dhe teqetë, në Kosovë, në Sanxhak dhe në rajonet tjera përreth, Dukagjini, Pejë, 2003, fq. 233.
  15. ^ Lloyd Ridgeon, Lloyd V. J. Ridgeon (2012). Shi'i Islam and Identity: Religion, Politics and Change in the Global Muslim Community. I.B.Tauris. fq. 186. ISBN 9781848856493. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Leka, Arian (1–2 dhjetor 2001). Intelektualët shqiptarë dhe bektashizmi. Flaka. - Nr. 6986. fq. 15. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur][lidhje e vdekur]
  17. ^ Gjyshatat Bektashiane. Kryegjyshata Botërore Bektashiane.
  18. ^ Elsie, Robert (2019). The Albanian Bektashi: history and culture of a Dervish order in the Balkans (në anglisht). London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78831-569-2. OCLC 1108619669.
  19. ^ Kongreset Bektashiane
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Bektashi&oldid=2699213"