Val d'Arán
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortograf�a oficial de Biquipedia (la Ortograf�a de l'aragon�s de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpu�s ista plantilla. |
| Val d'Ar�n Vath d'Aran Vall d'Aran | |||
| Comarca d'Occitania | |||
| |||
| Capital •Municipios |
Vielha 9 | ||
| Entidat •Estau •Pa�s •Comunidat •Provincia |
Comarca Espanya Occitania CatalunyaLeida | ||
| Superficie •Total |
633,60 km� | ||
| Poblaci�n •Total •Densidat |
(2019) 10 175 hab. 15,77 hab./km� | ||
| Chentilicio | Aran�s/a[1] u araneso/a[1] | ||
 Mapa de situaci�n en Catalunya | |||
| www.aran.org | |||
A val d'Ar�n (en occit�n aran�s vath d'Aran, en occit�n val d'Aran, en catal�n vall d'Aran) ye una val pirenenca y una comarca semiautonoma occitana y administrativament perteneixient a Catalunya situada en a provincia de Leida. Ar�n ye una palabra d'orichen basco que significa "val" ("haran"), asinas que Val d'Ar�n puet ser un pleonasmo que signific�s val de la val.
A suya capital ye Vielha, y lo chentilicio d'es suyos pobladors ye aran�s u aranesa.
Cheneralidaz
[editar | modificar o codigo]A val d'Ar�n ye la unica val d'es Pireneus espanyols que s'esaugua enta la man atlantica. S'estendilla fendo una parzana d'arredol d'es 620 km�, con a muga nortenca con Francia (departamento de l'Alta Garona), a meridional con l'Alta Ribagorza y lo Pallars Sobir�n, en o sud-ueste con a Ribagorza d'Arag�n (municipios de Montanui y Ben�s).
O r�o principal d'a val, a Garona, trescruza la val d'alto d'o plan de Beret dic'a suya boca a l'Atlantico (a par de Bordeus). Ixa orientaci�n cheografica, per a suya embocadura natural enta las tierras d'Occitania, que ligatas con a manca de buenas comunicacions con es territorios peninsulars de Catalunya y Arag�n, en han fetas manifiestas diferencias con a resta d'as comarcas catalanas, tanto fisica como culturalment. A diferencia mes esclatera se fa manifiesta en que la val tienga como a propia una luenga diferent d'a resta d'es territorios, l'occit�n, que diz que n'han dito siempre aran�s en a val. A poblaci�n recensada ye de 10 175 habitants, y la suya econom�a yera plenament basada en o sector d'es servicios.
Cheograf�a
[editar | modificar o codigo]A val d'Ar�n muga con Francia a lo norte y a l'ueste; con Arag�n a lo sudueste; con l'Alta Ribagorza a lo sud y con Pallars Sobir�n a l'este.
Fa parti d'a Gascunya, rechi�n d'Occitania. O r�o Garona naixe en a val d'Ar�n, bel centenar de metros dill� d'a libradera d'a Noguera Pallaresa, ixaltro r�o que encieta la baixada per o canto mediterranio.
Organizaci�n administrativa
[editar | modificar o codigo]
Municipios
[editar | modificar o codigo]As poblacions d'a val son un total de 33 lugars, repartitos d'entre 9 municipios:
| Municipio | Habitants (2017) | Municipio | Habitants (2017) |
|---|---|---|---|
| Arres | 59 | Les | 955 |
| Bausen | 67 | Naut Aran | 1.781 |
| Boss�st | 1.120 | Vielha | 5.512 |
| es B�rdes | 252 | Vilam�s | 151 |
| Canejan | 88 |
Per tot que respecta la suya divisi�n administrativa, de l'altra man, a comarca se troba singularment dividita en 6 termins (ditos ter�ons all�):
As capiellas d'a val penden d'a diocesi d'a Seu d'Urchel d'o sieglo XVIII dica l'inte; d'antis mes pendeban d'o bispato de Comencha.
Econom�a
[editar | modificar o codigo]
A econom�a tradicional d'a val d'Ar�n, como en a mas gran parti d'as vals pirenencas, yera basada en o bestiar y as expleitacions forestals. En o sieglo XX, dos factors trascendentals marcoron o devenir-se de l'apuyanza economica d'a val, a construcci�n d'a carretera d'o tonel de Vielha en es anyos 40, y l'apertura d'as pistas d'esqu� de Baqu�ira-Beret. A combinaci�n d'os dos escaicimientos condicion� que una tierra de pastors y picadors se convertise en o important foco turistico que ye a l'actualidat, y tami�n que se producise una rapeda transici�n dica que se fese una d'as comarcas con a renta per capita mes altera de Catalunya.
Comunicacions
[editar | modificar o codigo]Existen cuatro v�as d'acceso enta la val:
- De Pallars per alto d'o Puerto d'a Bonaigua (2072 m) enna carretera C-28 (l'antiga C-142) que pasa per a man d'o complexo de Baqu�ira.
- de Ribagorza per o T�nel de Vielha (5173 m de lonchitut) enna carretera N-230 que puya de Leida. Dimpu�s d'atravesar o tonel, a carretera N-230 marcha t'a Vielha, Es B�rdes, Boss�st y Les, y la muga de Francia enno endreito d'Eth Pont de Rei.
- De Francia per o Pont de Rei y seguindo la carretera N-230 que ye cuntinuadora, en territorio espanyol, d'a carretera francesa N-618.
- De Banyeras de Luix�n (Francia) per alto d'o Puerto de Portill�, d'a on que la carretera francesa N-125 se conviert enna carretera N-141 espanyola, baixadera enta Boss�st.
Historia
[editar | modificar o codigo]A val ye poblata dend'a prehistoria, como totas as vals pirenencas. A val d'Aran estió adhibita a l'Imperio Romano anque la calendata exacta d'a suya adquisición ye encara huei una incognita. Diz que cuan César encetó a conquiesta d'as Galias, a val mes alta d'a Garona yeba ya incorporada enta l'imperio. O proceso de romanización se fació alavez a traviés d'a via romana que en rancando de Tolosa marchaba ta o Pallars per alto d'a Bonaigua. A importancia d'a romanización se fa patent enna presencia de toponimos como mesmo Vielha (alavez Vetula), y de lapidas y estelas funerarias, y en cayer l'imperio, a val como toz es puestos d'a cuerda pirenenca, se dixoron perder enna suya suerte, sucedindo-se bels sieglos a on que no se'n sabe cosa d'a situación d'a tierra aranesa.
Edat Meya
[editar | modificar o codigo]As primeras recensadas medievals el dixan veyer como a que feba parti d'o Condau de Comenche (Comenge, Comminges), que feba dominio de tota l'Alta Garona. Enno 1175, a val s'enclui enna Corona d'Aragón per o tractau d'Emperanza que sinyó o rei Alifonso II. En 1195 diz que i-heba referencia d'a construcción d'o Hespital de Vielha, que como mutos d'altros pirenencos yera adedicato ta l'auspicio de viachers.
A val cambeó de mans a soben mientres es sieglos XII y XIII, pasando-se'n d'es reis d'Aragón enta es soberans de Bigorra u d'o condau de Comenche. Alifonso I d'Aragón en reconoixió a sobiranía de Céntol de Bigorra en compensación per l'aduya que él le prestó en a reconquiesta contra es musulmans (Céntol y lo suyo chirmán o vizconte de Bearn compartioron o sinyorau d'Uncastiello y d'a mesma Zaragoza, d'entre altros, en 1119). Ixa sección la fació sin de parar garra cuenta que la val yera alavez baixo es dominios d'o primo d'aquels dos, o comte Bernal II de Comenche. Alavez, o comte de Comenche decidió d'atacar y les prenió diversos senyoratos de Bigorra, como Labrust.
Pero II d'Aragón se deixó d'asumir as pretensions d'a val en plegar ta un alcuerdo con Bernal IV de Comenche d'alcuerdo con o cual Bernal se feba esvurciar d'a suya muller María de Montpeller ta que ella s'acomodase con o monarca aragonés. No s'ha tenito garra constancia que es contes de Comenche nunca hesen estau vasallos d'es reis d'Aragón per a val d'Arán, per o cual cal suponer que la suya sobiranía a l'alto d'a val yera de tot plena.
En o 1298, pos d'o convenio d'Argelers, se determinó que la val d'Arán heba de permaneixer temporalment baixo d'a churisdicción d'o reino de Mallorca mientres que las partis que feban baralla no plegasen dica garra alcuerdo respective. Finalment, en 1313 es araneses decidioron de votar popularment a remanencia d'a val en a Corona d'Aragón pos o conte de Comenche heba abandonato plenament as suyas pretensions dinasticas d'a val, d'a mesma vez que o rei Chaime I le daba a la val o conchunto de privilechios conoixitos como a Era Querimònia, a verdadera Carta Magna d'a val d'Arán, que se ratificó per man de toz es reis dica Ferrando II.
En o 1411, o sindico (síndic) d'Arán ufrió d'unir-se libre y pactadament con es condaus catalans, y las Corz de Catalunya en aceptoron l'ofreiximiento.
A val d'Arán tammién estió asolada mientres a Sublevación de Catalunya d'o 1640, en l'anyo 1645, pos heba remaso fidel ent'o rei Felipe IV.
Demografía
[editar | modificar o codigo]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1497-1553: fuegos; 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ 1,0 1,1 (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
|
| |
|---|---|
| Alto Campo | Alto Empord�n | Alto Pened�s | Alto Urchel | Alta Ribagorza | Anoya | Baches | Baixo Campo | Baixo Ebro | Baixo Empord�n | Baixo Llobregat | Baixo Pened�s | Baixa Cerdanya | Barcelon�s | Bergued� | Cuenca de Barber�n | Chiron�s | Garraf | Garrigas | Garrotxa | Maresme | Montsi� | Noguera | Osona | Pallars Chus�n | Pallars Sobir�n | Plan d'o Estanyo | Plan d'Urchel | Priorato | Ribera d'Ebro | Ripoll�s | Segarra | Segri�n | Selva | Solson�s | Tarragon�s | Tierra Alta | Urchel | Val d'Ar�n | Vall�s Occidental | Vall�s Oriental | |
| Municipios d'a comarca d'a Val d'Ar�n | |
|---|---|
| Arres | Bausen | Boss�st | Es B�rdes | Canejan | Les | Naut Aran | Vielha e Mijaran | Vilam�s |
.svg){kind=small}
Datos: Q12602
Multimedia: Val d'Aran / Q12602