Deísmo

O de�smo � unha doutrina relixiosa que rexeita toda revelaci�n e s� cre na existencia de Deus e na relixi�n natural.

Noci�n e historia

O termo de�smo parece ter un significado obvio, con todo tr�tase dun termo plurivalente, d�ndose descontinuidade entre a acepci�n usual e o seu sentido etimol�xico. De creaci�n moderna, e derivado do lat�n (Deus), naceu no s�culo XVI, e estendeuse como sin�nimo de te�smo, o seu sin�nimo grego (Theos), que semellan gardar afinidade, pero historicamente indican ideolox�as diversas que coinciden na s�a oposici�n ao ate�smo, o que motivou o uso indiscriminado dos dous conceptos sen atender as implicaci�ns dogm�ticas e peculiares de cada un.

Desenvolveuse en Gran Breta�a no s�culo XVIII, para estenderse de al� ao continente.

Mentres o te�smo conserva a acepci�n da relixiosidade xen�rica ou de fe nun Deus transcendente e creador, providencial e determinado por atributos concretos, o de�smo indica o conxunto daquelas concepci�ns filos�ficas que, a�nda admitindo a idea dunha divindade, efect�an, por�n, unha cr�tica m�is ou menos radical das relixi�ns positivas, e limitan ou negan o valor da revelaci�n, dos dogmas, dos milagres e do principio de autoridade do que a Igrexa � depositaria. En xeral, o de�smo, tal como naceu nos pa�ses protestantes despois da Reforma protestante e desenvolvido dentro do pensamento da Ilustraci�n, oponse � multiplicidade das relixi�ns positivas, que se fundan na revelaci�n exterior e nos dogmas, unha relixi�n natural, como revelaci�n interior da existencia de Deus, da espiritualidade da alma e da obrigatoriedade da lei moral.

Consid�rase como tal o movemento racionalista ingl�s dos s�culos XVII e XVIII, que, a�nda que supuxo unha reacci�n contra a longa controversia relixiosa entre a igrexa establecida e os disidentes, era ademais un resultado do progreso cient�fico moderno. Os de�stas intentaron aplicar os principios da Ilustraci�n � Teolox�a. Na crenza de que a obra divina se revela no universo creado, e que Deus act�a a trav�s das leis naturais, trataron de fundar unha relixi�n natural oposta a todas as relixi�ns positivas e a todos os misterios sobrenaturais. A�nda que exist�an certas discrepancias entre eles, coincidiron xeralmente en admitir que Deus foi creador de todas as cousas e ser� xu�z universal, pero rexeitaron a s�a providencia e a s�a presenza na vida do mundo.

Expo�entes do de�smo

O pai do de�smo foi Eduard Herbert, lord Cherbury (1648). O conde de Shaftesbury (1713) acentuou a hostilidade contra o cristianismo e Matthew Tindal, apelidado o grande ap�stolo do de�smo, di: "A verdadeira relixi�n � o exercicio da moralidade considerada como obediencia de Deus". Xunto co Vizconde de Boling-broke, foron expo�entes en Inglaterra. Mentres en Francia estendeuse a trav�s de Voltaire, Montesquieu e Rousseau, que eran os seus principais sustentadores e propagandistas, ata converterse, como culto ao Ser Supremo, en relixi�n oficial da Revoluci�n Francesa.

En Alema�a, propagouse arredor de 1740 coa traduci�n de escritos de Toland e tivo os seus m�is ilustres int�rpretes en Baumgarten, Hermann Samuel Reimarus, Lessing, Moses Mendelssohn e no mesmo Kant (A relixi�n nos l�mites da soa raz�n), atopando o maior n�mero de adeptos na escola wolfiana.

Thomas Payne expuxo nos Estados Unidos un xeito elemental de de�smo.

� preciso citar nomes como Anthony Collins, Wollaston, Woolston Hume ou Bolingbroke.

P. Viret (1511-71) na s�a Instruction Chr�tienne, onde por primeira vez se atopa o cualificativo de�sta, �sao para indicar o nome con que se designaban en Francia e Italia a Socino e aos socinianos, ou novos arianos, caracterizados nos seguintes termos: "Reco�ecen a Deus, pero non admiten a Cristo, considerando as ensinanzas dos ap�stolos e dos Evanxeos, pura f�bula". As� � como desde as orixes colle o matiz dun car�cter anticristi�n, que a evoluci�n hist�rica confirma, ata chegar � negaci�n da estrutura cristi� da salvaci�n. Expl�case que Blondel, mentres acepta con simpat�a o te�smo -ata propugnar unha restauraci�n do mesmo concibido como te�smo cristi�n- fale dunha absoluta proscrici�n do de�smo que, polas s�as orixes e historia, implica a negaci�n de todo destino sobrenatural e da revelaci�n hist�rica, eliminando a pr�ctica relixiosa e moral fundada sobre os preceptos divinos e a sacramentalidade.

Ensaio de clasificaci�n

O te�logo anglicano Samuel Clarke (1675-1729) fai unha an�lise que resulta historicamente consoante co de�smo ingl�s. Distingue baixo o nome de de�smo catro ideas: idea dun Deus creador sen goberno providencial, idea dun Deus sen atributos morais, idea dun Deus e dunha providencia sen inmortalidade da alma humana e idea dun Deus creador, providencial na vida presente e xusticeiro na futura pero sen revelaci�n sobrenatural. Por unha parte, o de�smo que non reco�ece a un Deus providente; para el, Deus deixou as cousas ao chou, sen un sentido definido. Bastante af�n � aquel que, afirmando unha providencia cosmol�xica, subtrae ao goberno divino a vida moral, orientada segundo as categor�as de valor que o home crea. O terceiro tipo, admitindo unha providencia incluso moral, nega a inmortalidade da alma e toda perspectiva de vida futura. En �ltimo lugar, enumera ao que non dubida en cualificar como aut�ntico de�smo, caracterizado por unha concepci�n exacta de Deus, atributos e providencia, pero que se resiste ante o principio de autoridade e revelaci�n que caracterizan ao cristianismo (A demonstration of the being an at tributes of God, Londres 1704-06).

Sen d�bida o esquema � convencional e escolar, sendo dif�cil establecer ata que punto a clasificaci�n corresponde a unha aut�ntica ponderaci�n do de�smo ou se, polo contrario, engloba baixo un mesmo concepto o conxunto de principios heterodoxos que po��an en cuesti�n a relixi�n positiva en cuxo plano se sit�a Clarke. Poder�a intentarse unha clasificaci�n m�is hist�rica, atendendo � x�nese e ao conxunto de principios filos�fico-teol�xicos que o determinan. P�dese falar dun de�smo teol�xico inmediatamente derivado da concepci�n naturalista da relixi�n; a este moi axi�a se une un de�smo filos�fico, repartido en d�as correntes de signo contrario, o racionalismo idealista e o empirismo cient�fico, que configuran o de�smo franc�s e ingl�s respectivamente, mentres que o alem�n pretende a s�ntese da tendencia teol�xica e do racionalismo cient�fico.

X�nese do de�smo

Como actitude relixiosa e cultural o de�smo acada a s�a maduraci�n entre mediados do s�culo XVII e fins do s�culo XVIII, pero en canto aos presupostos ideol�xicos pres�ntase como prolongaci�n da crise do humanismo renacentista. A actitude cultural do Renacemento poder�a definirse como unha actitude intimista e individual que sobrevalora os feitos de conciencia sobre o dato obxectivo. Tomando conciencia de si mesmo, o home pon de relevo o condicionamento subxectivo a que est� sometida a percepci�n da realidade, cedendo a metaf�sica paso � sensibilidade est�tica, � percepci�n psicol�xica e ao moralismo. O sentido do concreto imponse � abstracci�n, reclamando unha interpretaci�n nova do mundo a partir da experiencia que se aglutina en torno ao home como epicentro. Se o mundo medieval mostraba preferencias polas causas extr�nsecas do ser, o pensamento c�rrase agora sobre a intimidade da natureza, preocup�ndose pola an�lise dos elementos intr�nsecos das cousas, con predominio do seu constitutivo material a partir da crise da vella f�sica e do descubrimento da mentalidade cient�fica pura. Na medida en que este novo estilo cient�fico vai absorbendo toda forma de pensamento, asistimos a unha interpretaci�n abertamente naturalista das diversas manifestaci�ns do esp�rito, pol�tica, �tica, relixiosa, caracterizada por un oculto resentimento fronte ao transcendente e sobrenatural. Asistimos � crise da s�ntese medieval entre dous mundos concibidos agora como irredutibles ou como m�ximo tanxenciais.

Con Lutero, desde un plano teol�xico, acentuouse a escisi�n ao negar toda posible conciliaci�n entre o que o home �, natureza, e a salvaci�n; pola s�a parte Melanchton divide ao home en interior e exterior, formulando unha dobre lei de comportamento. Para a vida pr�ctica basta o lemen naturae, a�nda que reforzado pola revelaci�n positiva, ao ter quedado minguado polo primeiro pecado. O home interior e o deu dinamismo espiritual de salvaci�n han de estar pendentes da palabra de Deus e da s�a lei, mentres no seu quefacer libre sobre o mundo e sobre a cidade terrestre debe aterse �s leis espont�neas da natureza e �s normas civ�s. No home cristi�n pres�ntense os s�ntomas dunha distensi�n entre actitude relixiosa e actitude mundana, entre ciencia e fe, consecuencia de non ter comprendido de todo rectamente nin unha nin a outra, como se constata en Galileo e no fervente Newton. A posibilidade de conectar a actitude do crente coa ciencia debil�tase de d�a en d�a, quedando a fe a� marxe do proceso cient�fico. J. Locke alude ao problema, afirmando erroneamente que o co�ecemento dunha revelaci�n proveniente de Deus non pode ser tan seguro como o que fundamos sobre a concordia ou non concordia das nosas ideas.

O idealismo cartesiano primeiro e o empirismo despois, acrecentan a crise. O racionalismo idealista abre un abismo entre Deus e o home, conciencia e mundo, materia e esp�rito, que o positivismo aproveitou para eliminar toda categor�a e orde ontol�xico, reduc�ndoo todo ao plano do puro fen�meno e substitu�ndo o criterio cartesiano das ideas claras e distintas polo de experimentaci�n como forma definitiva de co�ecemento. Nun e noutro caso, a interpretaci�n do mundo entr�gase a�s formas da subxectividade, cerrando paso a toda concepci�n que non puidera reducirse a pura racionalidade e a <<experiencia cient�fica>>, preg�ndose sobre a natureza e os seus propios l�mites.

A relixi�n racional

Normalmente vense identificando de�smo e fundamentaci�n da relixi�n a toda forma positiva da mesma, o cal � algo impreciso. Existen intentos de fundamentar a relixi�n natural fronte a toda forma positiva da mesma, o cal � algo impreciso. Existen intentos de fundamentar a relixi�n natural a partir doutros criterios non estritamente de�stas como o sentimento e o instinto. O de�smo pretende a fundamentaci�n plenamente racional da relixi�n, non exclu�ndo, en principio, a revelaci�n sobrenatural, entendida como confirmaci�n e complemento da crenza natural, en continuidade cos postulados dunha vida humanamente consciente e densa e sen abrir perspectivas transcendentes novas � propia existencia. Identificaci�n entre relixi�n e �tica que constatamos no humanismo cristi�n do Renacemento, prolongada no pensamento ingl�s con R. Hooker (1554-1600) e sobre todo con B. Whichcote (1609-83), fundador da Escola de Cambridge, se ben habemos de reco�ecer en E. Herbert de Cherbury (1583-1648) o creador do de�smo.

O instinto natural tende � felicidade, summum bonum, identificado con Deus. Se a este dato primordial se engade unha revelaci�n, que puidera considerarse incluso como necesaria para manter o home en estrita sinceridade consigo mesmo, o instinto natural ha de verificar a recta interpretaci�n de tal revelaci�n, a cal, por outra parte, segundo Herbert non constit�e un fen�meno universal que pos�a as condici�ns de catolicidade caracter�sticas da relixiosidade humana. Reducida ao encontro do vidente coa divindade non se trata xa dunha verdade universal, sendo irredutible ao control da raz�n, ao estar en total dependencia da iluminaci�n divina, polo que ha de someterse aos criterios e noci�ns com�ns, obxecto dunha revelaci�n m�is permanente e universal, patrimonio da creaci�n e da natureza. A existencia dun Deus supremo, con dereito ao noso culto constitu�do pola relixi�n e piedade interior; a penitencia como expiaci�n dos pecados e a espera dun premio ou dun castigo despois desta vida, son os criterios que aseguran a revelaci�n a s�a catolicidade, liber�ndoa das deformaci�ns subxectivas e hist�ricas dos profetas e das instituci�ns.

Orixin�ndose a relixi�n positiva pola autoridade, en toda relixi�n se d� un escurecemento da primitiva percepci�n de Deus que constit�e a verdadeira catolicidade, superior a calquera configuraci�n hist�rica e cultural da mesma. Aterse a este n�cleo constante e com�n a toda relixi�n, por encima das s�as interpretaci�ns positivas, e aceptar o seu car�cter interior e altamente moral, ser�a o sentido definitivo da relixi�n verdadeira, racional e humana.

Prescindindo dos antecedentes ideol�xicos, hai que advertir como as circunstancias hist�ricas, a situaci�n relixioso-pol�tica das comunidades europeas motivaron este pensamento. Mentres nas diversas confesi�ns buscaban un estatuto com�n de fe e unidade, o Estado, preocupado polas guerras de relixi�n, buscaba un estatuto tam�n o m�is amplo posible, que asegurase unha convivencia pac�fica e estable. O de�smo, salvando o fondo com�n de toda relixi�n e desacreditando as diversas formas positivas da mesma, ofrec�a o programa pluralista m�is latitudinario.

A expansi�n do de�smo

Interpretando o de�smo como un proceso de desmitificaci�n, Ch. Blount emprendeu a difusi�n do de�smo, a prop�sito dos seus comentarios aos dous primeiros libros da Vida de Apolonio de Tiana, onde arremete contra os milagres, desacreditando os portentos de Cristo e o cristianismo coet�neo. Menos vehemente, Schaftesbury quixo subtraer os dogmas da Encarnaci�n e da Trindade ao proceso racional, salvando a transcendencia do cristianismo. J. Toland (1670-1722) en Christianity not Misterious (Londres, 1696) nega a pervivencia de todo dogma, que considera contrario, o mesmo que a revelaci�n de misterios, a suprema racionalidade de Deus. O de�smo foi perseguido pola Igrexa anglicana oficial, ata o punto de que Locke, antes simpatizante con este pensamento, negou a afinidade das s�as ideas coas de Toland: capitulaci�n p�blica que puidese considerarse como un aloxamento do de�smo, pero a s�a cr�tica � relixi�n (Reasonableness of Christianity, 1695), as� coma a s�a actitude intelectual, non fixeron m�is que confirmar o movemento ideol�xico.

A. Collins (1676-1729) e M. Tindal (1656-1733) prolongaron o pensamento de Toland eliminando o principio de autoridade, base da relixi�n positiva, como contrario ao "esp�rito cient�fico" que s� pode aceptar os resultados dun libre exame, amplo e ilustrado, como corresponde a un esp�rito libre. A figura de Deus vaise desdebuxando cada vez m�is a medida que se acent�a o racionalismo. A vida humana vai perdendo relixiosidade e a relixi�n de transcendencia, como aparece en H. Bolingbroke (1678-1751) para quen a relixi�n, desprovista de valor obxectivo, � un mero expediente pol�tico para gobernar as masas. Falto de vigor intelectual, o de�smo comeza a extenuarse, non sendo nin o sobradamente audaz para proclamarse ateo, nin o sobradamente l�cido como para seguir mantendo polo menos a existencia de Deus, xa que non a s�a natureza. Desprovisto de base filos�fica, o seu �ltimo reduto � a idea de casualidade e finalidade que D. Hume se encarga de minar, comezando as� a relixi�n, en moitos autores, a emigrar da raz�n cara a outras esferas da intimidade humana. A relixiosidade puramente cient�fica e racional d� paso a� relixi�n como dato �ntimo de conciencia, sen m�is xustificaci�n que o sentimento moral, tal e como o enunciar� I. Kant nun supremo esforzo por salvala dentro das tendencias de�stas.

O de�smo franc�s e alem�n

Se o de�smo tivo orixe inglesa, o seu efecto propagand�stico e espectacular ata lograr a categor�a de programa cultural e pol�tico alcanzouno no continente traballado polo racionalismo. Tivo un arraigamento m�is rigoroso en consonancia coa s�a base cartesiana, cuxa certeza do ser absoluto chega � exaltaci�n, mentres, por outra parte, queda lonxe como algo esencialmente ret�rico, indefinido e confuso. Voltaire foi factor decisivo do de�smo continental, non tanto polo seu vigor filos�fico como pola s�a efervescencia literaria. No 1715 tomara contacto con H. Bolingbroke, exiliado no continente. Viviu logo en Inglaterra onde roldou por todos os cen�culos de�stas. De volta, ded�case a pregoar e a proclamar a liberdade do esp�rito ingl�s, traducindo e divulgando os escritos de Toland, Collins, Woolston, Chubb e Bolingbroke. A s�a achega ideol�xica � nula, non logrando desembarazarse das constantes contradici�ns que ve xurdir ao redor, signo do seu nulo temperamento filos�fico. Pero a s�a pobreza ideol�xica non atenuou a s�a virulencia fronte � revelaci�n, o cristianismo e a igrexa, contra a que arremete sen pudor e sen escr�pulo ning�n. Foi o creador do clima duro, c�ustico e anticlerical que callou no estilo dos libre-pensadores, cuxo esforzo unificado culmina na Encyclop�die (1715-77), destacando sobre todos.

M�is sereno e comedido, a�nda que non por iso menos radical, � o de�smo de Jean-Jacques Rousseau, reducindo a relixi�n �s tres verdades fundamentais: a existencia de Deus, ser supremo, cuxa vontade anima o mundo e move a natureza e do que non temos certeza de ser creador; a existencia da materia rexida por leis f�sicas constantes; a existencia da alma humana libre e inmaterial, a�nda que non podemos pronunciarnos sobre a s�a inmortalidade. M�is tarde Robespierre, na Convenci�n Nacional fixo decretar a existencia do Ente Supremo e Universal, celebrando o 8 de xu�o de 1794 a s�a festa, na que o de�smo roussoniano tivo a s�a afirmaci�n oficial.

En Alema�a tivo o de�smo un profundo arraigamrento e uns resultados ideol�xicos interesantes. Veu completar, no plano relixioso, o esp�rito racionalista instaurado por Christian Wolff que levou o idealismo cartesiano a todas as s�as consecuencias. O de�smo alem�n, � parte da s�a rigorosidade case acad�mica, ofrece unha continuidade ideol�xica constante desde J. S. Semler a Gotthold Ephraim Lessing pasando por Moses Mendelssohn, J. A. Ernesti, S. Baumgarten. Identificando evoluci�n moral e relixiosa, Semler (1725-579) considera como grande erro xudeocristi�n separar do proceso evolutivo un momento concreto da historia, polo que a s�a descrici�n de Deus, � parte do antropomorfismo, � solidaria duns conceptos contrarios a un pensamento m�is adulto, mentres que ao falar de revelaci�n sobrenatural reflicte un pensamento imaxinario a�nda, no que se plasma a esixencia �tica, escuramente percibida, da natureza, xa que a Biblia non � m�is que unha repetici�n da lei natural. H. S. Reimarus complementou esta interpretaci�n con tal audacia que non se atreveu � publicaci�n das s�as ideas, dadas a luz por Lessing baixo o t�tulo Fragmente eines Wolfenb�ttelschen Ungenanntem (Berl�n 1774-78). Fundamentada a relixi�n sobre a existencia de Deus e a inmortalidade, hai que entender, se tales verdades nos chegaron por revelaci�n, que esta non engade nada � revelaci�n eterna de Deus que se comunica a trav�s da racionalidade do universo. Do contrario, segundo Reimarus, tropezar�amos cun Deus que corrixe o seu propio programa, dando unha orientaci�n nova ao mundo, algo contrario � s�a perfecci�n e providencia. Por outra parte, � contraditorio tam�n querer reducir os designios de Deus ao eido cultural e hist�rico dun pobo, cando dita revelaci�n incumbe a todos os homes, sendo va a pretensi�n da Igrexa ao querer constitu�rse en depositaria de dita revelaci�n tendo xurdido a partir, segundo el, da fraude da resurrecci�n de Xes�s, presentado polos seus disc�pulos como Mes�as divino, mentres a s�a mensaxe non transcend�a un mesianismo pol�tico e local, exclusivo do Israel hist�rico.

Lessing, sen aceptar todas as ideas de Reimarus, converteuse no portaestandarte desta ideolox�a co seu ensaio Die Erziehung des Menschengeschlechts. O proceso da revelaci�n � unha pedagox�a divina. Proceso educativo que non crea nada, puro estimulante que acelera o proceso de todo o que a natureza pos�e en si mesma. A intervenci�n de Deus conserva ao home no monote�smo primeiro e contin�a realizando este coidado a partir dunha comunidade, Israel, correndo o risco de converterse en algo nacional, patrimonio dunha raza. Estreitura que supera ao cristianismo, co que o monote�smo volve a recuperar a s�a universalidade.

Na medida en que o home chega � s�a madurez imp�nselle o paso da imaxe e figura cara � verdade racional que Deus pretendera, superando o Evanxeo escrito polo Evanxeo Eterno, no que predomina a moral do deber fronte � moral imaxinaria das penas futuras. Neste proceso, segundo Lessing, a fe representa un intermedio ata o advento da relixiosidade pura da raz�n, � que ten que ceder paso, na medida na que vai medrando a conciencia interior. O resto de crenzas e de culto exterior queda eliminado como supervivencia dun momento xa superado da evoluci�n natural. As s�as ideas tiveron unha grande pervivencia enlazando coa teor�a liberal protestante.

V�xase tam�n

Bibliograf�a

Gran Enciclopedia Larousse. Barcelona: Editorial Planeta, S.A. 1988. ISBN 84-320-7370-9.
Gran Enciclopedia del Mundo. Bilbao: Editorial Mar�n S.A. 1967.
Gran Enciclopeia Larousse. Barcelona: Editorial Planeta, S.A. 1967. ISBN 84-320-2030-3.
Gran Enciclopedia Rialp. Madrid: Editorial Ediciones Rialp, S.A. 1972.

Outros artigos