Mosambik

Republica de Moçambique (norsk: Mosambik, mosambikisk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Pátria Amada»
Offisielle språk	Portugisisk
Hovudstad	Maputo
Styresett President Statsminister	Republikk Armando Guebuza Alberto Vaquina
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	799 380 km² (34.) 2,2 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Folketeljing (2007)  – Tettleik	26 573 706 (49.) 21 397 000 33,2 /km² (147.)
Sjølvstende frå Portugal	25. juni 1975
Nasjonaldag	25. juni
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	33 730 mill. USD (119.) 1 500 USD (186.)
Valuta	Metical
Tidssone	UTC +2
Telefonkode	+258
Toppnivådomene	.mz

Mosambik er ein stat søraust i Afrika som har grenser til Malawi, Sør-Afrika, Eswatini, Tanzania, Zambia og Zimbabwe og kystline til Mosambikkanalen i Indiahavet. Zambezielva renn gjennom nordlege område av landet.

Historie

Dei fyrste innbyggjarane i Mosambik var san-jegerar og samlarar, forfedrar til khoisanfolka. Mellom det 1. hundreåret og det 4. hundreåret migrerte bølgjer av bantuspråklege folkeslag frå nord gjennom Zambezi-dalen og så gradvis inn på platået og kystområda. Bantuane var jordbrukarar og jernsmedar.

Ilha de Mo�ambique vart fyrst okkupert av portugisiske oppdagarar seint p� 1400-talet.

D� portugisiske reisande n�dde Mosambik i 1498, hadde arabiske handelsbusetnadar eksistert langs kysten og �yane utanfor i fleire hundre�r. Fr� om lag 1500 vart portugisiske handelsstasjonar og festningar vanlege stoppestader p� den nye ruta til austen. Seinare reiste handelsmenn og utforskarar til dei indre regionane p� leiting etter gull og slavar. Sj�lv om den portugisiske innflytnaden gradvis vart utvida, var makta deira avgrensa og ut�vd gjennom individuelle busetjarar som vart gjevne mykje sj�lvstyre. Resultatet var at investeringane mangla medan Lisboa konsentrerte seg om den lukrative handelen med India og det fjerne austen og om koloniseringa av Brasil.

Tidleg p� 1900-talet hadde portugisarane endra administrasjonen av store delar av Mosambik til store private selskap, som Mosambik-kompaniet, Zambezi-kompaniet og Niassa-kompaniet, kontrollert og finansiert hovudsakleg av britar som etablerte jernbaneliner til dei britiske koloniane i n�rleiken og S�r-Afrika. P� grunn av at politikken vart laga for � kome kvite busetjarar og det portugisiske heimlandet til gode, vart lita merksemd retta mot den nasjonale integrasjonen i Mosambik, den �konomiske infrastrukturen i landet eller oppl�ring av folkesetnaden.

Medan mange europeiske nasjonar gav sj�lvstende til sine koloniar etter den andre verdskrigen, klamra Portugal seg til konseptet om at Mosambik og andre portugisiske koloniar var provinsar av moderlandet, og emigrasjonen til koloniane bloma. Den portugisiske folkesetnaden i Mosambik ved sj�lvstendet var p� rundt 250 000. Ynsket om mosambikisk sj�lvstende utvikla seg raskt, og i 1962 skipa fleire antikolonistiske politiske grupper Frente de Liberta��o de Mo�ambique (FRELIMO) som sette i gang ein v�pna kampanje mot portugisarane sitt kolonistyre i september 1964. Etter ti �r med sporadisk krigf�ring og st�rre politiske endringar i Portugal, vart Mosambik sj�lvstendig 25. juni 1975.

Etter det portugisiske statskuppet i april 1974, braut portugisisk kolonialisme saman. I Mosambik kom det ei milit�r avgjerd om � trekkje seg ut i konteksten av eit ti�r med v�pna antikolonialistisk kamp, fyrst leia av amerikansk-utdanna Eduardo Mondlane som vart myrda i 1969. D� sj�lvstendet vart oppn�dd i 1975, etablerte leiarane av den milit�re kampanjen til FRELIMO raskt ein eitpartistat alliert med den sovjetiske blokka og forbaud rivaliserande politisk aktivitet. FRELIMO eliminerte politisk pluralisme, religi�se utdanningsinstitusjonar og rolla til tradisjonelle autoritetar.

Kart over Mosambik

Den nye regjeringa under president Samora Machel gav ly og st�tte til s�rafrikanske (ANC) og zimbabwiske frigjeringsr�rsler (ZANU), medan regjeringane i fyrst Rhodesia og seinare S�r-Afrika under apartheid fostra og finansierte ei v�pna oppr�rsr�rsle i sentrale Mosambik. Denne vart kalla Resist�ncia Nacional Mo�ambicana (RENAMO). Borgarkrig, sabotasje fr� nabostatane og �konomisk kollaps karakteriserte det fyrste ti�ret med mosambikisk sj�lvstende. Ein annan ting som prega denne perioden var masseutvandringa av portugisarar, svak infrastruktur, nasjonalisering og �konomisk vanstyre. I l�pet av det meste av borgarkrigen, klarte ikkje regjeringa � ut�ve effektiv kontroll utanfor dei urbane omr�da, og mange av dei var avskorne fr� hovudstaden. Ein trur at om lag ein million mosambikarar omkom under borgarkrigen, 1,7 millionar flykta til nabostatane og fleire millionar var interne flyktningar.

19. oktober 1986 var Samora Machel p� veg tilbake fr� eit internasjonalt m�te i Malawi i presidenten sitt fly, Tupolev Tu-134 d� det krasja i Lebombo-fjella n�r Mbuzini. Det var ni overlevande etter krasjet, men president Machel og 24 andre d�ydde, inkludert ministrar og embetsmenn i den mosambiske regjeringa. Representantar for Sovjetunionen hevda at flyet med vilje vart omdirigert av eit falskt navigasjonssignal. Denne teknologien skal ha vorte gjeven av milit�re etteretningsoperat�rar fr� apartheid-regjeringa.

Etterf�lgjaren til Machel, Joaquim Chissano, heldt fram reformene og innleia fredsforhandlingar med RENAMO. Den nye grunnlova vart innf�rt i 1990. Denne la grunnlaget for eit fleirpartisystem, marknadsbasert �konomi og frie val. Borgarkrigen slutta i oktober 1992 med den generelle fredsavtalen i Roma. Under overoppsyn av ONUMOZ sine fredsvernande styrkar fr� FN, vende freden tilbake til Mosambik.

F�r midten av 1995 hadde meir enn 1,7 millionar mosambikiske flyktningar som hadde s�kt asyl i nabolanda Malawi, Zimbabwe, Eswatini, Zambia, Tanzania og S�r-Afrika som eit resultat av krig og t�rke, vendt tilbake som del av den st�rste tilbakef�ringa ein har sett i subsaharisk Afrika. I tillegg vende rundt fire millionar interne flyktningar tilbake til dei opphavlege omr�da sine.

Klima

Sj�lv om dei s�rlege omr�da av landet strekkjer seg ut av tropane, har heile landet eit typisk tropisk klima. Sumpomr�da i s�r har mykje varmt og lummert v�r i regntida fr� desember til mars, og mildt v�r med enkelte regnbyer om vinteren. Maputo har ein normal �rsnedb�r p� 761 mm. Lenger nord kjem regnbyene oftare, og v�ret er enno meir klamt. Sofala, som ligg her, har ein normal �rsnedb�r p� 1523 mm. Indre omr�de er derimot t�rrare og varmare, s�rleg Limpopodalen og Teteomr�det. Temperaturane her ligg p� rundt 35 �C p� dagtid i oktober og november f�r regnet kjem.

Tropiske syklonar g�r sjeldan inn over landet, men kan stundom gje store nedb�rsmengder og flaum fr� desember til april.

Denne geografiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.