Ans 1520
| Sègles | sègle xv - sègle xvi - sègle xvii |
|---|---|
| Decennis | 1490 - 1500 - 1510 - 1520 - 1530 - 1540 - 1550 |
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]v. 1520 : consequéncia de l'arribada deis Europèus en Mesoamerica, una importanta epidèmia de variòla, malautiá encara desconeguda dins la region, comencèt de decimar lei populacions localas. En certaneis endrechs, lo taus de mortalitat agantèt 90%[1].
1520 : dins l'Empèri Otoman, mòrt dau sultan Selim Ièr que foguèt remplaçat per son fiu Soliman.
1520-1521 : rev�uta generala deis Ast�cs c�ntra leis Espanh�us. Pasmens, mau capit�ron d'anientar lei tropas de Hern�n Cort�s a la batalha d'Otumba e fogu�ron durament tocats per la vari�la. Ansin, apr�s aver reorganizat son armada, lo conquistador pogu�t assetjar Tenochtitlan que capitul�t lo 13 d'aost de 1521 apr�s la m�rt d'au mens 150 000 defensors e abitants.
1521 : apr�s la vari�la, comen�ament d'una epid�mia de senepion en Mesoamerica.
1522 : en Mediterran�a Orientala, conquista de R�des, darriera fortalessa deis �rdres militars crosats dins la region, apr�s un s�tge saun�s e una evacuacion negociada dei defensors.
1522 : en Mesoamerica, invasion dau Reiaume Tarasc per leis Espanh�us. Afeblits per la vari�la e lo senepion, lei Tarascs chausigu�ron de negociar. Accept�ron la senhori� espanh�la, lo pagament d'un tribut e l'intrada de missionaris catolics en cambi dau mantenement d'una auton�mia importanta. Lo cazonci Tang�xuan II se convertigu�t tanben au cristianisme.
1522-1527 : gu�rra entre lei Zapot�cs e leis Espanh�us. Gr�cias a una viva resist�ncia, lei Zapot�cs gard�ron seis institucions mai lei malauti�s entra�n�ron pauc a pauc l'afondrament de sa civilizacion.
1523 : en Asia, captura per la fl�ta chinesa d'un naviri portugu�s transportant doas colobrinas que fogu�ron rapidament copiadas per leis engenhaires chin�s.
1523-1527 : aprofichant una alian�a amb lei Maias Kakchikels, Hern�n Cort�s men�t una importanta campanha dins la partida meridionala dau territ�ri maia. I sometegu�t div�rsei vilas en cremant leis el�its locaus. Pasmens, l'expedicion degu�t s'arrestar en causa dei gu�rras civilas entre conquistadors.
1524 : en P�rsia, m�rt d'Ismail I�r que fogu�t rempla�at per son fiu Tahmasp I�r.
1524-1526 : dins lo Sant Emp�ri, debanament de la Gu�rra dei Pa�sans Alemands, un ensemble d'insureccions localas entra�nadas per lei tensions religiosas liadas a l'aparicion dau protestantisme e de problemas sociaus liats a d'ab�s de part dei senhors feudaus. Lo movement obtengu�t lo sost�n dei classas pauras de la borgesi� urbana e promulgu�t lo t�xte dei Dotze Articles que prefiguran lei declaracions dei s�gles ulteriors sus lei Drechs de l'�me. Pasmens, leis armadas regularas dei senhors resistigu�ron e prengu�ron l'avantatge a la batalha de Frankenhausen (15 de mai de 1525). Au finau, la repression causèt la mòrt de 100 000 païsans e permetèt ai senhors de renfòrçar sei proprietats. Dins aquò, leis abús pus grèus foguèron corregits dins lo corrent deis ans seguents.
1525-1526 : invasion dau Sultanat de Delhi per lei tropas dau cap afgan Babur. Ben equipada e comandada, son armada ganhèt lo combat decisiu a Panipat en julhet de 1526. Lo sultan Ibrahim Lodi i foguèt tuat e lo venceire poguèt fondar l'Empèri Mogòl.
1526 : dins la Peninsula Iberica, expulsion dei populacions musulmans installadas en Aragon.
1526 : dins lei Balcans, batalha de Mohács entre Ongrés e Otomans. Durament batut, lo Reiaume d'Ongria s'afondrèt e venguèt l'enjòc d'una guèrra entre Àustria e l'Empèri Otoman (→ 1529).
1527 : en Yucatan, lo conquistador Francisco de Montejo recebèt una autorizacion dau rèi d'Espanha per conquistar lei ciutats maias. Pasmens, se turtèt a una resisténcia acarnada e deguèt se retirar (→ 1530). En mai la tropa lutheriana motinada de Carles Quint saqueja Roma.
1527-1529 : en Africa Orientala, guèrra novèla entre Etiopia e lo Sultanat d'Adel. Gràcias a la crompa d'armas de fuòc, lei tropas dau sultan capitèron d'envaïr una partida dau territòri etiopian. Pasmens, subiguèron de pèrdas importantas e deguèron marcar una pausa.
.svg){kind=small}
1528 : famina grèva en Lengadòc.
1528 : vengut bòrni, Askia Muhammad, sobeiran de l'Empèri Songai, foguèt reversat per son fiu. Aquò marquèt lo començament d'un periòde d'instabilitat dins l'Empèri.
1529 : après divèrsei succès, lei Turcs poguèron assetjar Viena (27 de setembre - 15 d'octòbre). Pasmens, afeblits per de problemas d'avitalhament e per la resisténcia dei defensors, deguèron se retirar. Perdiguèron plusors miliers d'òmes durant lo movement en causa de l'ivèrn.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]1528 : introduccion de favas de cacau en Euròpa per Hernán Cortés. Aquò marquèt lo començament de la difusion dei bevendas chocoladas en Espanha.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]1522 : retorn dei subrevivents de l'expedicion Magellan, dirigits per lo capitani Juan Sebastián Elcano (1476-1526), e demostracion definitiva de la natura redona de la Tèrra.
1525 : redaccion dau premier manuau d'algèbra escrich en alemand Christoff Rudolff (1499-1545). Son autor i presentèt lo simbòl modèrne de la racina carrada. D'autra part, totjorn en Alemanha, l'artista e matematician Albrecht Dürer (1471-1528) escribuèt lo premier manuau de matematicas destinat ais artistas.
1526 : invencion dau signe "√" per l'Alemand Christoff Rudolff.
1527 : invencion d'una classificacion novèla deis elements quimics per lo sabent e mètge soís Paracelse (1493 ò 1494 - 1541). Aquò favorizèt lo passatge de l'alquimia a la quimia.
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Albrecht Dürer, artista e matematician alemand.
- Arnaud de Moles, artista e artesan occitan.
- Cosijoeza, rèi zapotèc.
- Ferrand Magellan, explorator e marin portugués.
- Giovanni da Verrazzano, marin e explorator italian.
- Ibrahim Lodi, sultan de Delhi.
- Ismail Ièr, cha de Pèrsia.
- Josquin des Prez, compositor flamenc.
- Juan Sebastián Elcano, explorator e marin portugués.
- Martin Waldseemüller, cartograf alemand.
- Moctezuma II, tlatoani astèc.
- Selim Ièr, sultan e califa otoman.
- Stephen Burrough, navegaire anglés.
- Ulrich von Hutten, poèta e chivalier alemand.
- Vasco de Gama, marin e explorator portugués.
- Zuangua, cazonci tarasc.