Organizata Evropiane për Kërkime Bërthamore
 | |
 Shtetet an�tare | |
| Formuar m� | 29 shtator 1954[1] |
|---|---|
| Selia | Meyrin, Kantoni Gen�ve, Zvic�r |
An�tar�sia | |
Gjuha zyrtare | Anglishtja dhe Frëngjishtja |
Kryetare e Këshillit | Agnieszka Zalewska[2] |
| Fabiola Gianotti | |
| Faqja në internet | www |
Organizata Evropiane për Kërkime Bërthamore (frëngjisht: Organisation européenne pour la recherche nucléaire), e njohur si CERN ( /ˈsɝn/; shqiptimi frëngjisht: [sɛʁn]; rrjedh nga emri "Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire"; shih Historia) është një organizatë kërkimore Evropiane që operon me laboratorin e fizikës së grimcave më të madh në botë. I themeluar në vitin 1954, organizata është e bazuar në një periferi në veriperëndim të Gjenevës në kufirin franko-zviceran, dhe ka 22 shtete anëtare. Izraeli është i pari (dhe aktualisht i vetmi) shtet jo-evropian që i është dhënë anëtarësimi i plotë [3].
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Konventa për themelimin e CERN u ratifikua më 29 shtator 1954 nga 12 vende të Evropës Perëndimore[1] shkurtesa CERN është për emërtimin "frëngjisht: Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire" (Këshilli Evropian për Kërkime Bërthamore), që ishte një këshill i përkohshëm për ndërtimin e laboratorit, i themeluar nga 12 qeveri evropiane në vitin 1952.
shkurtesa u mbajt për laboratorin e ri pasi këshilli i përkohshëm u shpërbë, edhe pse në vitin 1954 u ndryshua emri në atë që është aktual Organizata Evropiane për Kërkime Bërthamore (frëngjisht: Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire).ref name="cern-name">"The Name CERN". CERN. 30 shtator 2011. Marrë më 16 gusht 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)</ref> Sipas Lew Kowarski, një ish drejtor i CERN-it, kur u ndryshua, shkurtimi i çuditshëm që mund të bëhej ishte OERN, dhe Heisenberg tha se shkutesa mundet "akoma të qëndrojë CERN edhe nëse emri ndryshon".
Kryetari i parë i CERN-it ishte Sir Benjamin Lockspeiser. Drejtori i Përgjithshëm i parë ishte Edoardo Amaldi.
Laboratori ishte i përkushtuar fillimisht p�r t� studiuar b�rthamat atomike, por shum� shpejt u aplikua p�r "fizik�n e enregjis� s� lart�", i kushtuar kryesisht me studimin e nd�rveprimeve midis grimcave subatomike. P�r k�t� arsye, laborator i drejtuar nga CERN njihet zakonisht si Laborator Evropian p�r fizik�n e grimcave (Laboratoire europ�en pour la physique des particules), em�rtim q� i p�rshkruan m� mir� hulumtimet q� kryhen atje.
Arritjet shkencore
[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]Disa arritje t� r�nd�sishme n� fizik�n e grimcave jan� b�r� p�rmes eksperimenteve n� CERN.
Shkenca kompjuterike
[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]World Wide Web filloi si nj� projekt i CERN i quajtur ENQUIRE, i inicuar nga Tim Berners-Lee n� vitin 1989 dhe Robert Cailliau n� vitin 1990 [4]. Berners-Lee dhe Cailliau u nderuan bashk�risht nga Shoqata p�r Makinerit� Kompjuterike n� vitin 1995 p�r kontributin e tyre n� zhvillimin e World Wide Web.
Bazuar n� konceptin e hypertext-it, projekti kishte p�r q�llim q� t� leht�soj� shk�mbimin e informacionit nd�rmjet hulumtuesve. Faqja e internetit e par� u aktivizua n� vitin 1991. M� 30 prill 1993, CERN njoftoi se World Wide Web do t� jet� falas p�r t� gjith�. Nj� kopje[5] e webfaqes orgjinale t� par�, e krijuar nga Berners-Lee, �sht� akoma e publikuar n� faqen e internetit t� Konsorciumit t� World Wide Web, si nj� dokument historik.
M� shpejt-se-drita anomalia e neutrinove
[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]Pjes�marrja dhe financimi
[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]Shtetet an�tare dhe buxheti
[Redakto | Redakto n�p�rmjet kodit]
Q� nga themelimi i saj nga 12 an�tar� n� vitin 1954, CERN ka pranuar rregullisht an�tar� t� rinj. T� gjith� an�tar�t e rinj kan� mbetur n� organizat� q� prej an�tar�simit t� tyre, me p�rjashtim t� Spanj�s dhe Jugosllavis�. Spanja p�r her� t� par� u bashkua CERN-it n� vitin 1961, u t�rhoq n� vitin 1969, dhe u kthye p�rs�ri n� vitin 1983. Jugosllavia ishte an�tar themelues i CERN-it, por largua n� vitin 1961. Nga 22 an�tar�, 18 jan� vende an�tare t� Bashkimit Evropian. Zvicra dhe Norvegjia nuk jan�. Izraeli u bashkua CERN-it si nj� an�tar i plot� m� 6 janar 2014[6], duke u b�r� i pari (dhe aktualisht i vetmi) an�tar jo-evropian [7]. N� qershor 2015, Rumania u b� an�tare e plot� e CERN-it, pas nj� votimi unanim n� favor [8].
Sipas vitit 2014, CERN merr kontributin nga shtetet me nj� popullsi t� p�rgjithshme prej rreth 517.000.000 persona. Mesatarisht n� ato shtete, kontributi p�r person gjat� vitit 2014 ishte rreth 2.2 franga zvicerane/vit.
| Shtetet an�tare | Ka marr� statusin | Kontributi (milion CHF p�r 2014) |
Kontributi (pjes� e totalit t� 2014) |
Kontributi p�r kryeqytet [note 1] (CHF/person p�r 2014) |
|---|---|---|---|---|
| An�tar�t themelues[note 2] | ||||
.svg){kind=small} Belgjika |
29 shtator 1954 | 30,5 | 2,5% | 2,7 |
 Danimarka |
29 shtator 1954 | 19,3 | 1,6% | 3,4 |
 Franca |
29 shtator 1954 | 169,2 | 14,0% | 2,6 |
 Gjermania |
29 shtator 1954 | 222,9 | 18,5% | 2,8 |
 Greqia |
29 shtator 1954 | 18,0 | 1,5% | 1,6 |
 Italia |
29 shtator 1954 | 126,2 | 10,5% | 2,1 |
 Holanda |
29 shtator 1954 | 50,6 | 4,2% | 3,0 |
 Norvegjia |
29 shtator 1954 | 28,0 | 2,3% | 5,4 |
 Suedia |
29 shtator 1954 | 28,7 | 2,4% | 3,0 |
 Zvicra |
29 shtator 1954 | 40,0 | 3,3% | 4,9 |
 Britania e Madhe |
29 shtator 1954 | 152,6 | 12,7% | 2,4 |
| Shtete t� an�tar�suara[note 3] | ||||
 Austria |
1 qershor 1959 | 24,4 | 2,0% | 2,9 |
 Spanja |
1 janar 1983 | 91,1 | 7,6% | 2,0 |
 Portugalia |
1 janar 1986 | 13,2 | 1,1% | 1,3 |
 Finlanda |
1 janar 1991 | 15,3 | 1,3% | 2,8 |
 Polonia |
1 korrik 1991 | 29,3 | 2,4% | 0,8 |
 Hungaria |
1 korrik 1992 | 7,1 | 0,6% | 0,7 |
 Republika �eke |
1 korrik 1993 | 11,3 | 0,9% | 1,1 |
 Sllovakia |
1 korrik 1993 | 5,5 | 0,5% | 1,0 |
 Bullgaria |
11 qershor 1999 | 3,1 | 0,3% | 0,4 |
 Izraeli |
6 janar 2014 [6] | 22,1 | 1,8% | 2,7 |
 Rumania |
20 qershor 2015[13] | 7,9 | 0,7% | 0,4 |
| An�tar� bashk�punues faz�n-para An�tar�simit[note 4] | ||||
 Serbia |
15 mars 2012[14] | 1,0 | 0,1% | 0,1 |
 Qipro |
n�nshkruar m� 5 tetor 2012, akoma nuk �sht� miratuar[15] | % | ||
| Shtete t� bashk�punuese | ||||
 Ukraina |
n�nshkruar m� 3 tetor 2013, akoma nuk �sht� miratuar[16] | % | ||
 Turqia |
6 maj 2015 [17] | % | ||
 Pakistani |
n�nshkruar m� 19 qershor 2014, miratuar m� 31 korrik 2015.[18][19] | % | ||
| Gjithsej Anëtarët, Kandidatët dhe Bashkëpunuesit | 1.117,5[20] | 92,7% | ||
 Bashkimi Evropian[21] |
1 korrik 1985[22] | 18,8 | 1,6% | |
| Të ardhura tjera | — | 69,2 | 5,7% | |
| Gjithsej CERN | 1.205,5[21] | 100,0% | ||
- ^ Bazuar në popullsinë në vitin 2014.[9]
- ^ 12 anëtarët themelues hartuan Konventën për Krijimin e Organizatës Evropiane për Kërkime Bërthamore e cila hyri në fuqi më 29 shtator 1954.[10][11]
- ^ Shtete të anëtarësuara became CERN member states upon signing an accession agreement.[12]
- ^ Kontributi shtesë prej shteteve kandidatë për pranim dhe anëtarët bashkëpunues.[12]
| Hartat e historisë së anëtarësimit në CERN |
|---|
|
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b c "CERN.ch". Public.web.cern.ch. Marrë më 20 nëntor 2010.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "CERN – Council Delegates". cern.ch. Arkivuar nga origjinali më 17 tetor 2015. Marrë më 21 gusht 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The boycott movement is losing the battle – for now
- ^ "CERN.ch". Public.web.cern.ch. Marrë më 20 nëntor 2010.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "W3.org". W3.org. Marrë më 20 nëntor 2010.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b "CERN Internationl Relations – Israel". Marrë më 5 korrik 2014.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Rahman, Fazlur. (2013-11-11) Israel may become first non-European member of nuclear research group CERN – Diplomacy and Defense Israel News. Haaretz. Retrieved on 2014-04-28.
- ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 25 qershor 2015. Marrë më 22 gusht 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ Lista e shteteve sipas popullsisë
- ^ ESA Convention (PDF) (bot. 6th). European Space Agency. shtator 2005. ISBN 92-9092-397-0. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 22 nëntor 2010. Marrë më 22 gusht 2015.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "CONVENTION FOR THE ESTABLISHMENT OF A EUROPEAN ORGANIZATION FOR NUCLEAR RESEARCH". CERN Council website. CERN. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2018. Marrë më 16 korrik 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b "CERN Member States". CERN Council website. CERN. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2018. Marrë më 16 korrik 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Romania becomes member of the European Organization for Nuclear Research - CERN". Agerpres. 20 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 25 qershor 2015. Marrë më 21 qershor 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "CERN Shtete të bashkëpunuese". CERN. 16 mars 2012. Marrë më 5 korrik 2014.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 4 gusht 2015. Marrë më 22 gusht 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 4 gusht 2015. Marrë më 22 gusht 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ http://international-relations.web.cern.ch/International-Relations/assoc/turkey.html
- ^ Pakistan becomes Associate Member State of CERN
- ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 18 korrik 2015. Marrë më 22 gusht 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ "Member States' Contributions – 2014". CERN website. CERN. Arkivuar nga origjinali më 14 maj 2014. Marrë më 6 korrik 2014.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b "Final Budget of the Organization for the sixtieth financial year 2014" (PDF). CERN. 29 n�ntor 2013. Marr� m� 6 korrik 2014.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Observers". CERN Council website. CERN. Arkivuar nga origjinali më 1 korrik 2012. Marrë më 16 korrik 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)
Lidhje të jashtme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit] |
Wikimedia Commons ka materiale multimediale në lidhje me: CERN. |