Kening Jan (toanielstik)

Kening Jan
algemiene gegevens
oarspr. titel	King John
auteur	William Shakespeare
taal	Ingelsk
foarm	toanielstik
sjenre	trageedzje
skreaun	1590-er jierren
1e publikaasje	1623, Londen
bondel	First Folio
oersetting nei it Frysk
Fryske titel	Kening Jan
publikaasje	1965, Drachten
�tjouwer	Fryske Shakespeare Stifting
oersetter	Douwe Kalma

Kening Jan, yn it oarspronklike Ingelsk: King John (fol�t eins: The Life and Death of King John, "Libben en Dea fan Kening Jan"), is in toanielstik fan 'e h�n fan 'e wiidferneamde Ingelske skriuwer en dichter William Shakespeare. It is yn prinsipe in trageedzje, hoewol't it yn 'e tradisjonele yndieling fan Shakespeare syn wurk �nder de Shakespeariaanske histoaryske stikken falt. Sa't de titel al oanjout, is dit stik basearre op it libben fan kening Jan fan Ingel�n, dy't regearre fan 1199 oant 1216, al hat it toanielstik net bot wei fan 'e histoaryske foarfallen. Kening Jan moat earne yn 'e 1590-er jierren skreaun w�ze, mar it waard pas foar it earst �tj�n as �nderdiel fan 'e First Folio, yn 1623. De Fryske oersetting fan Douwe Kalma ferskynde yn 1965.

Eftergr�n

Jan fan Ingel�n, byneamd Jan s�nder L�n of Jan S�ftswurd, leit yn 'e Ingelske skiednis bepaald net op in goede namme. Yn syn The History of England, Volume I: Foundation skriuwt de foaroansteande Britske histoarikus Peter Ackroyd d�roer: "Hy stekt Richard III nei de kroan oangeande wa't besk�ge wurdt as de 'kwea-aardichste' fan 's l�ns keningen. Mar feitliks wiene Jan en Richard neat gemiener of wreedsl�ger as withoefolle oare, mear bew�ndere soevereinen; se troffen it lykwols miskien wat �ngelokkich mei de kronykskriuwers dy't it op har namen om harren dieden op te tekenjen." Ien sa'n kronykskriuwer skreau by Jan syn dea: "De hel fielde himsels besmoarge troch him [Jan] ta te litten." Net wat wy hjoed de dei �npartijige skiedskriuwing neame soene. Neitiid waard it byld fan Jan dat troch sokke lju j�n wie, bef�stige troch Shakespeare syn stik.

Yn wurklikheid wie it regear fan Jan ien fan 'e kearpunten yn 'e Ingelske skiednis. Jan ferlear de measte Ingelske oerseeske besittings (Normandje, Anzj� en Maine) oan Frankryk, sadat de grins wer, lykas fo�r de Slach by Hastings, yn 1066, yn it Kanaal kaam te lizzen, wat de him �ntjaande Ingelske nasjonaliteit allinne mar te'n goede kaam. Jan bemuoide him ek persoanlik mei it bestjoer en de rjochtspraak, saken dy't syn soargeleaze �ldere broer Richard Liuwehert altiten oan syn ministers oerlitten hie wylst er sels it belestingjild ferkw�nsele oan sinleaze oarloggen. Ut Jan syn ferfrjemding mei de eallju kaam �teinlik de ferneamde Magna Charta fuort, dy't tsjintwurdich besk�ge wurdt as in foar dy tiid unike ferklearring fan rjochten fan 'e minske foar de steat oer. En ta einbesl�t wie Jan de earste Ingelske kening s�nt 1066 dy't sawol yn Ingel�n berne waard as der stoar.

Ynh�ld

It stik iepenet as kening Jan in Fr�nske gesant �ntfangt, dy't in ultimatum fan 'e Fr�nske kening Filips II oerbringt: Jan moat op slach en stel syn troan �fstean oan syn omkesizzer Artur, de wiere erfgenamt fan Richard Liuwehert, of oars sil it oarloch wurde tusken Ingel�n en Frankryk. Jan leit dy eask fansels njonken him del, dat de oarloch brekt �t. Kening Filips belegeret it stedsje Angiers, in �nderdiel fan 'e Ingelske besittings yn Frankryk, en bedriget de ynwenners mei in bestoarming as se Artur net as harren hear erkenne. Dan arrivearret it Ingelske leger, dat de boargers fan Angiers mei in bestoarming bedriget as hja Jan net as harren hear erkenne. De stedsbewenners, dy't tusken de w�l en it skip driigje te kommen, sizze dat se de rjochtlike kening erkenne, wa't dat dan ek mar w�ze mei.

D�r hat fansels net ien wat oan, en guon eallju wolle dat Frankryk en Ingel�n in ferb�n slute om mienriedich de rebelske st�d te straffen. De boargers fan Angiers stelle dan �t dat Filips syn soan, de dauphin Loadewyk, mei Jan syn omkesizzer Blanche trouwe sil; troch dat houlik soe Jan syn gryp op 'e Ingelske troan fuortsterke wurde, wylst Filips fia de breidsskat it Fr�nske gr�ngebiet �twreidzje kinne soe. Hoewol't Artur en syn furieuze mem Konst�nse Filips derfan betichtsje harren yn 'e steek te litten, stimt de Fr�nske kening mei it foarstel yn, en fynt it houlik plak.

De dea fan kening Jan, yn in opfiering fan it stik �t 1865, yn it Drury Lane Theatre te Londen.

Dan arrivearret kardinaal Pandolf �t Rome mei in formele beskuldiging dat kening Jan de paus oerhearrich west hat troch op eigen manneboet in aartsbiskop te beneamen. Jan wegeret it spul werom te draaien, en wurdt fan gefolgen ekskommunisearre. Pandolf wit d�rop de twifelige Filips te bepraten om in nije oarloch tsjin Ingel�n te begjinnen. Mar it slagget de Ingelsen en feroverje Angiers, d�r't Artur yn harren hannen falt. Jan oarderet Hubert, in boarger fan Angiers, om Artur tem�k �t 'e ljochten te helpen, mar de rjochtskepene man kin himsels der net ta bringe. Jan syn eallju wolle dat er Artur frijlit, en Jan stimt d�r �teinlik yn ta, mar dan wurdt him de foet dwers set troch Hubert, dy't ferkundiget dat Artur dea is. De eallju, dy't miene dat Jan efter de dea fan syn omkesizzer sit, rinne oer nei Loadewyk, dy't �nderwilens op oantr�n fan Pandolf oan in ynfaazje fan Ingel�n beg�n is. Neitiid docht by in lulke konfrontaasje tusken de kening en Hubert bliken dat Artur noch libbet. Jan is d�r no feringele mei en stjoert Hubert nei syn eallju ta om it goede nijs buorkundich te meitsjen.

Mar dan stjert Artur by in sprong fan in kastielmuorre (Shakespeare lit iepen oft it d�rby om selsmoard of om in mislearre besykjen om te �ntsnappen giet). De eallju fiele har no bef�stige yn har leauwe dat Jan Artur fermoardzje litten hat, en stegerje Hubert �f. Syn rie te'n ein sl�t Jan dan in oerienkomst mei Pandolf: hy swart trou oan 'e paus, yn ruil w�rfoar't Pandolf foar him mei de Fr�nsen �nderhannelje sil. Loadewyk, dy't no de wyn yn it seil hat, wegeret lykwols en harkje nei de kardinaal. De oarloch wurdt fuortset mei grutte ferliezen oan beide kanten, w�r�nder Loadewyk syn fersterkings, dy't omkomme by it oerstekken fan it Kanaal. In stjerrende Fr�nske ealman, de boarchgreve fan Melun, bringt oan de Ingelske eallju �t dat Loadewyk fan doel is om harren allegear te deadzjen, as er de oarloch ienris w�n hat. In grut tal Ingelske eallju jout him sadwaande wer by kening Jan. Dy wurdt lykwols fergiftige troch in m�nts, dy't wrokket oer de swiere belesting dy't de kening de kleasters oplein hat. Ear't er stjert, swarre de eallju trou oan syn soan Hindrik, en Pandolf arrivearret noch mei in fredesferdrach. It stik einiget mei de dea fan kening Jan.

Fryske oersetting

King John waard �nder de titel Kening Jan yn it Frysk oerset troch Douwe Kalma. Yn 1965 waard it publisearre troch de Fryske Shakespeare Stifting te Drachten, as �nderdiel fan harren omnibus�tjefte Shakespeare's Wurk Dl. V, yn 'e mande mei de fertalings fan guon oare Shakespeariaanske keningsstikken, lykas Hindrik IV, Diel 1, Hindrik IV, Diel 2, Hindrik V en Richard II.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Shakespeare, William, Shakespeare's Wurk Dl. V: Keningsstikken: Kening Richard II, Kening Jan, Kening Hindrik IV (1), Kening Hindrik IV (2), Kening Hindrik V, Kening Hindrik VIII, Drachten, 1965 (Fryske Shakespeare Stifting), gjin ISBN. Ackroyd, Peter, The History of England, Volume I: Foundation, Londen, 2011 (Pan Macmillan), ISBN 978-0 33 05 44 283. Foar sekund�re boarnen en oare literatuer, sjoch �nder: Citations en References, op dizze side.